ABŞ-Çin rəqabəti və uyğur kartı
(II yazı)
Şahin CƏFƏRLİ
MÖVZU İLƏ ƏLAQƏLİ
-
Yüzillərin iddiası pozuldu
Süni intellektdən kriminalistikaya zərbə
-
Əsəd mühasirədən çıxır(mı?)
Açılış bəhanəsilə Çin səfəri
-
“Bizə kömək edin”
ABŞ bank sektorunda zərərlər və yaranmış vəziyyət
-
ABŞ bank sistemində təlatüm
Üç bank özünü iflas elan etdi, kriptovalyuta bazarı silkələnəcək
-
Çinin əhalisi niyə azalıb?
Demoqrafik kiçilmənin səbəbləri ...
-
Son üç ildə ilk səfər
“Hərbi qarşıdurmanı iqtisadi əlaqələrlə qarışdırmayaq”
-
Kennedi qətlinin müəmması
ABŞ administrasiyası minlərlə yeni sənəd dərc edib
-
Yumşalma rahatlıq əvəzinə təlaş yaratdı
Camaatın axışdığı bazarlarda, apteklərdə limon və ağrıkəsici yoxa çıxıb
-
“Bu, şübhəsiz ki, olacaq...”
Baydendən yeni bəd xəbər ...
-
Ukraynaya “ağıllı bombalar”
Müharibənin taleyini həll edəcək ikinci həmlə
-
70 faiz istəmir
Bayden nüfuzdan düşməkdə davam edir
-
Ukraynaya Patriot göndərilir
Qərar ABŞ müdafiə naziri və prezidentinin təsdiqlərini gözləyir
-
... Kanada da ABŞ-a qoşulub
Tayvan adasının qorunmasında ...
-
Zelenski çətin durumda
Ukrayna ordusunun cəbhədəki uğuru Ukraynanın taleyini həll edə bilər
-
275 milyonluq yardım
“Ukrayna özünü PUA təhlükəsinə qarşı qoruya biləcək”
-
“The New York Times”da tətil
1800 nəfərdən 1100-ü işi 24 saatlıq dayandırır
Sincan-Uyğur muxtar bölgəsinin strateji əhəmiyyətini anlamaq üçün xəritəyə baxmaq yetərlidir. Bölgə Çinin şimal-qərbində yerləşir və 8 dövlətlə həmsərhəddir: Rusiya, Monqolustan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Əfqanıstan, Hindistan və Cammu-Kəşmirin Pakistanın nəzarətindəki hissəsi. Yəni bura Çinin dünyaya çıxış istiqamətlərindən biri və qərb qapısıdır, məhz bu səbəblə ABŞ-ın diqqətini cəlb edir.
Bölgə əgər Çinin ortasında yerləşsəydi (məsələn, Rusiyada Tatarıstan kimi), inanıram ki, problem yenə qalsa belə, bu dərəcədə kəskinliyi ilə davam etməzdi. Xarici dünya ilə 5600 km uzunluğunda quru sərhədi separatizmə kömək edən amillərdən biridir, bu boyda sərhəd xəttinin etibarlı şəkildə mühafizəsi (bəzi hissələri dağlıq ərazilərdən keçir) mərkəzi hökumət üçün çox çətin vəzifədir.
Ümumiyyətlə, Sincan-Uyğur bölgəsi çox böyük coğrafiyadır, 1 milyon 743 min kv. km. ərazisi ilə Çinin altıda birini təşkil edir. Bura Avrasiyanın mərkəzidir. Bölgə təbii ehtiyatlarla da zəngindir, Çinin quruda hasil etdiyi neftin 30%-i, təbii qaz hasilatının üçdə biri və kömür hasilatının 40%-i bu regionun payına düşür.
Qədim dövrdə İpək Yolunun keçdiyi bu coğrafiya hazırda Çinin həyata keçirdiyi “Bir kəmər, bir yol” (“One belt, one road”) meqa proyekti üçün də çox mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu nəhəng, çoxşaxəli layihənin tərkib hissəsi olan "İpək Yolu iqtisadi kəməri" çərçivəsində yaradılacaq 3 transavrasiya iqtisadi dəhlizindən biri - şimal dəhlizi (Çin-Orta Asiya-Rusiya-Avropa) buradan keçəcək. Layihədə mərkəzi rolu məhz bu dəhliz oynayacaq. Bölgə 15 quru limanı (yük terminalı) və iki hava limanı ilə çox önəmli logistika məntəqəsidir.
Söhbəti uzatmadan deyim ki, bu bölgədə separatizm, qeyri-sabitlik ABŞ-a sərf edir, bunun üçün uyğurların tam əzilməsinə yol verməmək lazımdır. Çin isə burada dəmir intizam və möhkəm sabitlik yaratmaq istəyir ki, həyati önəmə sahib layihələrini gerçəkləşdirə bilsin, həm də, təbii ki, ərazi bütövlüyünü qorusun.
Ümumiyyətlə, Çinin quru və dəniz sərhədlərinə diqqət etsəniz, görərsiniz ki, orada ya qeyri-sabitlik var; Çin ya həmin həmsərhəd ölkələrlə problem yaşayır; ya da ABŞ orada güclənməyə çalışır, hərbi bazalar yaradır və s... Yəni bir növ, mühasirə vəziyyəti. ABŞ-ın mühasirə həlqəsini daraltmaq, Çinin isə mühasirəni yarıb dünyaya açılmaq cəhdləri davam edəcək.