Dilçilərimizin «proqnoz» sözünün dilimizə «öncəgörmə» kimi çevirmək təklifi çox müzakirə olundu. Xeyli irad bildirildi. Bu çevirməni mən də uğursuz sayıram, amma başqa anlamda.Öncə onu deyim ki, dilçilərimiz düzgün yöndə düşünüblər.
Amma gəldikləri nəticə doğru deyil. Yunan dilində «pro» - «ön» deməkdir. «Öncə»
yox, «ön»! «Qnosis» Yunan dilində bilik anlamını verir. Yəni, hərfi çevirmədə
«proqnoz»un dilimizdə anlamı «önbilik» olmalıdır. Bununla belə, bu çevirmə
doğru olsa da, yerində deyil, çünki «önbilik» sözü «a priori knowledge» ifadəsini
İngiliscədən çevirmək üçün daha yararlıdır.
İngilis dilində «proqnoz» anlamını verən «forecast» sözü vardır. «Fore» - yəni, «ön». «Cast» sözünün ilkin anlamı «atış»dır. Beləliklə, İngilis dilində «forecast» sözü «önatış» anlamını verir. Konteksti nədir? Konteksti nərd oyunun İngiltərə'yə gətirilməsindən sonra yarandı. Zər atışından öncə hər birimiz taxtaya baxır, bizə uyğun, ya da gərəkli olan nəticəni görməyə çalışırıq. Örnəyi, «şeşi-beş lazımdır» qənaətinə gəlirik. Bu, ağlımızda etdiyimiz atışdır («önatış»). Yəni, proqnoz qururuq. Sonra zəri əlimizlə atırıq. Yekunda, zərin göstərdiyi nəticəni oynamalıyıq. Zərin əlimizlə atışıyla zərin ağlımızla atışı (forecast - önatış) bir-birinə uyğun gəlmir çox zaman. Başqa sahələrdə «proqnoz» adlandırılan qavram da bu konteksti bildirir.
Odur ki, İngilis dilində olduğu kimi («forecast»), bizim dildə də anlam bu olmalıdır - «önatış». «Atış» sözü kiməsə qəribə görünsə, «göz atmaq» söz birləşməsini yadına salsın. «Göz atmaq» nəyə deyilir? Baxmağa. İngilis dilində də elədir - «to cast an eye» («göz atmaq»). Başqa sözlə, baxmaq. Ağlın yolu birdir. Yəni, «önatış» sözü burada olduğu kimi dilimizə yatmaya bilər, amma «atış» sözünün bu kontekstdə, az öncə göstərdiyim kimi, «baxış» sözünə yaxın olduğuna görə (göz atmaq = baxmaq), «proqnoz» sözünü «önbaxış» kimi dilimizə rahat çevirmək olar (və lazımdır). «Önbaxış», şübhəsiz ki, «öncəgörmə»dən daha uğurlu çevirmədir. «Baxmaqla» «görmək» eyni şey deyil, hər halda.
İngilis dilindəki «cast» sözünü anlatmağa davam etsəm, gəlib bir də «broadcast» sözünə çıxasıyıq. «Broadcast» - bugünku zamanda tele-radioyayıma deyilir. Amma sözün ilkin anlamı bu olmayıb, təbii ki. «Cast» sözü, yuxarıda yazdığım kimi, «atış/atmaq» deməkdir. «Broad» sözü İngilis dilində «en» anlamını verir. Düşünün, «forecast» = «önatış», «broadcast» = «enatış». Gözəl və aydın çevirmədir, deyilmi? Yəni, ikincidə biz nəyisə önünə deyil, eninə atmış oluruq. Əski zamanlarda İngilis dilində «broadcast» («enatış») toxum səpininə deyilirdi. Kəndli toxumu önünə deyil, eninə atırdı. Bu gün bu söz tele-radioyayımı bildirmək üçün istifadə olunur. Kontekst eynidir - enatış. Sadəcə bu dəfə eninə atılan toxum deyil, məlumat olur.
Dili bilməkdən öncə, onu duymaq, onun içində özünü görmək gərəkdir. Ona görə də kontekst tekstdən daha önəmlidir. Kontekst olmasa, tekstin nə dediyini anlayası deyilik.
çap et