Bu yazıda sizi kiçik tarixi gəzintiyə götürmək istəyirəm. Bu gəzintidə iqtisadi faydası aydın olmayan nəqliyyat layihələrinin geopolitik qarşıdurmada necə önəmli ola bildiyini izah etmək istəyirəm. Ümid edirəm, bu izahdan sonra Bakı-Tiflis-Qars dəmiryoluna skeptik yanaşanların baxış bucağı dəyişə biləcək. Ayrıca, bölgəmizdə və ölkəmizdə marağı olan böyük güclərin bu kontekstdə güman olunan rolunu da göstərməyə çalışacağam.
(Qısaca xatırladım ki, birinci yazıda ölkəmizin coğrafi yerləşməsindən doğan strateji geriliyi izah etməyə çalışmışdım. Dənizə davamlı, güvənli və ucuz çıxışı əldə etmək üçün Gürcüstan üzərindən dəmiryolunun önəmini vurğulamışdım. İkinci yazıda Bakı-Tiflis-Qars dəmiroylunun başqa bölgələrdə gedən geopolitik qarşıdurmada, oralarda qurulmaqda olan nəqliyyat şəbəkələri kontekstində yerini göstərməyə çalışdım).
«Faşoda sindromu» adlanan bir yanaşma var - Fransanın Britaniyayla bağlı xarici siyasət seçimlərinə deyilir. Faşoda - Misirlə Sudan arasında yerləşən bir kənd olub. 1898-ci ildə Fransa oraya kiçik hərbi dəstə göndərmişdi. Həmin dəstə orada yerləşəndən sonra, ardınca daha böyük qüvvələr gəlməliydi. Məqsəd - Süveyş Kanalını əlində saxlayan Britaniyanın Hind Okeanına çıxışını əngəlləmək. Bu, Fransanın çoxdanki siyasəti olub. Cəbəllütariq Boğazında da eyni siyasəti yürüdürdülər - Şimalda (İspaniyanın Cənubunda) Britaniya, Cənubda (Mərakeşdə) Fransa. Britaniya bunu, təbii ki, bilirdi və Fransızların hərbi dəstəsindən dəfələrlə böyük və güclü bir qoşunu Faşoda tərəfə göndərdi. Ardınca Fransaya çox sərt diplomatik etirazını bildirdi, savaş açacağını dedi. Fransa öncə dirəşməyə çalışdı, özünün Rusiyayla hərbi müttəfiqliyinə istinad edərək Rusların da Britaniyaya qarşı savaş açacağıyla Britaniyanı hədələdi. Amma Britaniya geri çəkilmədi, üstəlik, Rusların nəqliyyat problemlərini yaxşı bildiyindən (hələ Kırım Savaşından bəri bilinirdi), Rusiyanın savaşa qatılmayacağından əmin idi. Elə də oldu, Ruslar savaşa qatılmayacaqlarını deyəndən sonra, Fransa Faşodadan hərbi dəstəsini geri çəkməli oldu. Bununla da həmin problem həll olundu. Britaniya üçün! Fransızlar üçünsə bu, böyük bir ayıb oldu (hər halda, özləri bunu belə saydı). Buna görə «Faşoda sindromu»na hərdən «Faşoda kompleksi» də deyilir. Fransa, bu olaydan sonra, Britaniyayla bağlı eyni siyasəti yürüdür (bu siyasəti az sonra izah edəcəyəm). Bütün bunların Bakı-Tiflis-Qars dəmiryoluyla nə bağlantısı ola bilər? Tələsməyin, tarixi gəzintimiz hələ bitməyib.
Faşoda olayından sonra Fransa anladı ki, təkbaşına Britaniyayla bacara bilməyəcək, Rusiyanın isə nəqliyyat geriliyi onu (Rusiyanı) etibarsız bir müttəfiqə çevirir. Faşoda olayından dərhal sonra Fransa ordusunun Baş Qərargahı öz hökumətinə təklif etdi ki, Rusiyada Fransızların strateji maraqlarına uyğun olan istiqamətlərdə dəmiryolu şəbəkələri qurulsun Fransa da bu işə həm pul ayırsın, həm də tikintiyə birbaşa nəzarət etsin. Eyni yanaşmanı Almaniyaya qarşı da tətbiq etməyə başladılar, amma bu, ayrı mövzudur. Burada bizi Fransa-Britaniya geopolitik qarşıdurmasında Rusiya dəmir yollarının yeri maraqlandırmalıdır.
Rusiyanın pula ehtiyacı böyük olub. Britaniyadan, Almaniyadan və ABŞ-dan istəmişdi, amma onlar Rusiyaya borc vermədilər. Bu arada Fransa, fürsətdən istifadə edərək, Rusiyaya böyük məbləğdə pul təklif etdi. Amma bir şərtlə - Rusiya, Fransanın göstərdiyi istiqamətlərdə dəmir yolları tikəcək. Rusiyanın dəmir yollarına öz ehtiyacı vardı, amma Fransızların göstərdiyi istiqamətlər Rusiyanın iqtisadi maraqlarına uyğun gəlmirdi. O zamanlar Rusiyanın Maliyyə Naziri olmuş Serqey Vitte bu şərtlər altında Fransadan borc almağın əleyhinə çıxmışdı. Lakin, Rusiyanın hərbi çevrələri İkinci Nikolayı Fransanın təklifini qəbul etməyə inandıra bilmişdilər. Beləliklə, Fransa Rusiyaya 450 milyon Frank (o vaxtki pulla) borc verdi və bu borcun hesabına Orenburq-Daşkənd dəmiryolunun tikilməsini tələb etdi. Rusiya razılışdı. Bu dəmiryolunun layihəsini Fransanın Baş Qərargahı hazırladı və tikinti işlərinə nəzarət etdi. Nə üçün? Rusiyanın özü üçün, yuxarıda yazdığım kimi, bu yolun iqtisadi faydası yox idi. Bəs bu dəmiryolu Fransanın nəyinə gərək idi?
Fransanın Britaniyayla geopolitik qarşıdurması üçün bu yolun önəmi böyük idi. Bu yolun tikilməsi başa çatandan sonra Rusiya, özünün mərkəzi vilayətlərindən uzaq cənub sərhədlərinə (Daşkəndə) təxminən 200,000 əsgəri qısa zamanda daşıya biləcəkdi. Həmin hərbi güc Daşkənddən də Əfqanıstana asanlıqla keçə biləcəkdi. Əfqanıstanda isə Britaniyanın qoşunu dayanmışdı. Böyük deyildi, ona görə də Rusların oraya gətirə biləcəyi ordu qarşısında tutarlı müqavimət göstərə bilməyəcəkdi. Britaniya bu plandan xəbər tutandan sonra onu əngəlləməyə çalışsa da, artıq gec idi. Rusiya Fransadan borcu almışdı və dəmiryolunun tikintisinə başlamışdı. Ona görə də Britaniya Fransayla hesablaşmalı oldu, ona qarşı siyasətini yumşaltdı, sonradan isə Fransayla hərbi ittifaq bağladı - Almaniyaya qarşı. Rusiya da bu ittifaqda oldu. Beləliklə, Fransa istədiyinə çatdı - Britaniyanı özüylə hesablaşmağa məcbur edə bildi, Faşoda utancından çıxdı.
Faşoda olayı Fransa üçün çoxdan utanc məsələsi deyil (100 ildən artıq zaman keçib, hər halda). Amma həmin olay təsirsiz ötüşməyib. «Faşoda sindromu» adlanan yanaşmanın qısa anlamı belədir - Fransa Britaniyanı dünyanın heç bir yerində təkbaşına buraxmamalıdır. Başqa sözlə, Britaniya haraya gedirsə, Fransa da oraya getməlidir. Örnəyi, Britaniya hansı ölkəyə pul yatırırsa, Fransa da mütləq həmin ölkəyə pul yatırmalıdır, Britaniya hansı ölkədə məktəb açırsa, Fransa da həmin ölkədə məktəb açmalıdır və s.
İndi gəlirik Bakı-Tiflis-Qars dəmiryoluna. Xəbərləri izləyirsinizsə, son illər ərzində Fransanın bizim dəmiryolu (o cümlədən metro və tramvay) infrastrukturuyla ciddi maraqlandığını, oraya pul yatırdığını, bizə lokomotiv və vaqon satdığını, depo tikdiyini oxumuş olarsınız. Nədən? Güman edirəm, həmin o «Faşoda sindromu»ndan. Britaniya bizim boru nəqliyyatımıza pul yatırır, Fransa da dəmiryolumuza. Başqa layihələr də var, amma onlar bu mövzu üçün maraqlı deyil. Bəli, Fransa, Bakı-Tiflis-Qars dəmiryoluna pul vermədi. Heç kim vermədi, özümüz maliyyələşdirdik. Amma Fransanın bizim dəmiryolu infrastrukturumuza etdiyi başqa yatırımların faydası Bakı-Tiflis-Qars dəmiryoluna da olacaq. Ümumiyyətlə, Qərb istəsəydi, bu dəmiryolunu əngəlləyə bilərdi. Birbaşa yardım etmək istəmədilər, o cümlədən Ermənistanın, belə demək olarsa, xətrinə dəyməmək üçün, amma mane olmadıqları da hər şeydən aydındır. Fransanın yatırımları buna örnək ola bilər.
Əlbəttə, Bakı-Tiflis-Qars dəmiryolu Fransa üçün, zamanında olduğu kimi, Orenburq-Daşkənd dəmiryolu qədər önəmli deyil. Amma bu dəmiryolu Qərbin bir neçə strateji marağına uyğundur. İkinci yazımda göstərdiyim gedişata bir də baxın, istəyirsinizsə. Şimal-Cənub Nəqliyyat Dəhlizi nə bizim strateji marağımızdadır, nə də Qərbin. Amma bizim təkbaşına Rusiyaya və İrana qarşı dirəşməyimiz mümkün olmadığından, Qərbin də başı başqa işlərə qarışdığından, bu nəqliyyat dəhlizi quruldu. Bakı-Tiflis-Qars dəmiryolu, bu kontekstdə, həm bizim üçün, həm də Qərb üçün Şimal-Cənub Nəqliyyat Dəhlizindən qaynaqlanan riskləri qismən önləyə bilir. Əslində, sırf geopolitik yanaşsaq, lap hətta ancaq hərbi gözlə baxsaq, bu yolu «Qars-Tiflis-Bakı» adlandırmaq daha doğru olardı. Çünki bu yol Türkiyədən buraya Türkiyənin özünün, ya da NATO qoşunlarını daşımaq imkanı yaradır. ABŞ-ın dənizlərarası təhlükəsizlik strategiyasını (intermarium) nəzərə alsaq, Qars-Tiflis-Bakı dəmiryolu Qara Dənizlə Xəzər Dənizi arasında təhlükəsizlik qurşağını yaratmaq üçün gərəkli olacaq. Rusiyanın və İranın bu yola, yumşaq desəm, ilıq yanaşmamaları, bu yolun tikilməsini əngəlləməyə çalışmaları da buradan qaynaqlanır.
Odur ki, bu dəmiryolunun iqtisadi faydası nə olacağı bilinməsə də, onun strateji (o cümlədən hərbi) potensialı dərhal bilinir. Düşmənlərimiz bunu bizdən aydın görür, çünki ayıqdırlar, bizi rahat buraxmırlar. Sağ olsunlar, biz də onların hesabına ayıldıq son illər ərzində. Və, əlbəttə, Bakı-Tiflis-Qars dəmiryolu, şübhəsiz ki, həm də Ermənistanın əleyhinə tikilib. Xeyirli olsun!
çap et