“Bütün proqnozlar səhv çıxacaq…”

Qismət: “Yazmaq nabələd bir adama bələdçilik etmək kimidir”

– İlk əvvəl yaradıcılığınızda hansı yeniliklərin olduğu barədə bilmək istərdik...

– Son vaxtlar daha çox dissertasiya işimlə məşğul olmuşam, mütaliəm də, yazı-pozum da əsasən bu istiqamətdə olub. Artıq yazıb bitirmişəm, nisbətən rahatlığa çıxmışam. Son illər çap olunan esselərimdən ibarət bir kitabım hazırdı. Çoxdan təhvil verdiyim bir neçə tərcümə kitabım da var, ümid edirəm ki, bu il çap olunacaq. Bunlar “Qanun” nəşriyyatında Mario Varqas Lyosanın “İmkansızın cazibəsi” adlı seçmə esseləri, “Parlaq imzalar” nəşriyyatında Tomas Eliotun esselərindən və iki poemasından ibarət kitab, “Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzi”nin “Yeni dəb” seriyasından Borxeslə radio-söhbətlərdir. Bildiyiniz kimi, bu ildən Kamal Abdullanın təşəbbüsü ilə Azərbaycan Yaradıcılıq Fondu və “sim-sim.az” saytının sırasına “Sim-sim press” nəşriyyatı da əlavə olunub. Artıq öz seriyalarımızı tərtib etmək, öz nəşrlərimizi reallaşdırmaq üçün işə başlamışıq.     

– Müasir dünya ədəbi prosesində hansı yeniliklər, hansı tendensiyalar müşahidə olunur?

– Fikrimcə, XXI əsrdə sənətin əsas mövzularından biri texnologiya və insan münasibətləri olacaq. Bizim əsr texnologiyanın heç vaxt olmadığı sürətlə dəyişdiyi, həyatımıza nüfuz etdiyi, bizi özündən asılı etdiyi əsrdir. Artıq içində texnologiyanın olmadığı hansısa bir müstəvi təsəvvür etmək mümkün deyil.

“Müasir dünya ədəbi prosesi” çox böyük anlayışdır, onun bütün yeniliklərini və tendensiyalarını bilmək, əhatə etmək bir adamın işi deyil. Mən yalnız öz maraq dairəmin çərçivəsində nələrisə deyə bilərəm. Belə deyək, çağdaş dünyada insanın repertuarında nələr varsa, onlar müəyyən mənada elə sənətin də repertuarındadır. Nədir bu günün repertuarı? “Blokchain”, NFT, kriptovalyutalar, metaverse, digital art, transhumanizm, posthumanizm, feminizm, ekoloji tənqid, süni intellekt, yeni media və s.

İndi dünyada qəribə bir “ölüm sənayesi” də formalaşıb. Məsələn, bir xeyli rəqəmsal (digital) dəfn xidməti yaranıb. Bu xidmətlərin bəziləri deyir ki, öləndən sonra sizin virtual dünyadakı, sosial şəbəkələrdəki hesablarınız, vacib şifrləriniz, ümumiyyətlə, məlumatlarınız necə olacaq. Əgər kripto valyuta ilə sərvətiniz varsa, onun aqibəti necə olacaq. Ona görə də bizim xidməti seçin, ödənişimizi edin, sizin informasiyalarınızın “virtual cənazə mərasimi”ni təşkil edək.

Recompose.life adlı sayt təxminən belə bir xidmət təklif edir: əgər yaxınınız ölübsə, onu bizə etibar edin. Biz onun torpağa, bitkiyə çevrilmə prosesini sizin seçdiyiniz formada həyata keçiririk. Əgər istəyirsinizsə, siz də günbəgün zoom vasitəsilə bizim yüksək texnologiyalı, yüksək peşəkarlıqla təşkil edilmiş müəssisəmizdə doğmanızın torpağa çevrilməsinə onlayn şəkildə baxın...

Bu kontekstdən yanaşanda, tutalım, Əlixan Rəcəbovun “Sonuncu şam yeməyi” filmində  “ölüm sənayesi” mövzusuna yanaşması da, ona qarşı olan reaksiyalar da nəticəsiz, bizi yeni düşüncə müstəvisinə çıxarmayan söhbətlərdir.

Bir başqa məsələ konyunkturadır. Avropada indinin konyunkturası cinsi azlıqlarla bağlı mövzulardır, hətta bu tema o qədər istismar olunur ki, süjet variantları dalana dirənib, çox yaxında “NETFLİX”in fantastik filmlərində lezbi əjdaha görsək, qəti təəccüblənmərəm. Bizdəki konyunktura isə anaxronik, səthi sosial interpretasiyalardır, yüngülvari tənqidi çaları olan, ortabab səviyyədə nəsə yazan kimi dönüb olursan sosial şəbəkə dissidenti. Konyunktura – “Məlikməmməd”in nağılındakı kimi, quyuya, dərinə enərkən elə birinci cəhddə “yandım, çəkin” deməkdir.

– Müsahibələrinizin birində qeyd etmisiniz ki, bu günün sənəti təkcə kağız-qələmlə yox, həm də kompüterdə müəyyən kodlar, alqoritmlər, aplikasiyalar vasitəsilə yaradılır. Necə düşünürsünüz, bizdə proses necə gedir?

– Bizdə sənət daha çox ənənəvi məcrada, anaxronik yataqda axır. Ola bilsin, haradasa dar çevrədə kimlərsə rəqəmsal incəsənətlə məşğuldur. Ümumən, bədii mətnin dilinə münasibətdə, kompozisiya qurma texnikasında, formanın zahiri və daxili tərəflərini anlamaqda, təhkiyəçinin mətndəki yeri məsələsində daha çox XVIII–XIX əsrin meyarları ilə düşünürük. On hekayədən doqquzunda müəllif əvvəlcədən personajı üçün rayona bilet alıb. Hərəkətin vektoru qloballaşmadan əvvəlki suburbanistik məkandır, yəni guya bir yanda pozulmuş, saflığını itirmiş, təmənnalı münasibətlər məkanı kimi şəhər var, o biri yanda isə saflığın, bakirəliyin məkanı kimi əyalət. Bu refleks bədii mətndə təkcə məkanı qurmaq baxımından yox, zamanı qurmaq baxımından da mübahisəlidir. Çünki bu düşüncə idillik qızıl dövrün əvvəlki görkəmdə donub-qaldığını ehtimal edir və indiki zamanın dəyişmələrinə qarşı çıxır.   

– Sizin üçün böyük anlamda ədəbiyyatın gücü nədədir?

– Çətin sualdır. Hər halda, cəhd edim. Hərdən mənə elə gəlir ki, yazmaq nabələd bir adama bələdçilik etmək kimidir. Əvvəlcə həmin adamdan bildiyi, tanıdığı bir lokasiyanı soruşursan, sonra deyirsən ki, orda “Ümid” marketi var ha, kürəyini ora verəndə qabaqda bir göydələn görəcəksən, həmin binanın altındakı gözəllik salonunu, apteki keçən kimi sağa burul.... Deyəsən, bizim müəllif kimi də, oxucu kimi də işimiz kürəyimizi bildiyimiz yerlərə verərək bilmədiyimiz yerlərə üz tutmaqdır. Sonra təzə kəşf etdiyimiz yer dönüb olur kürəyimizi söykədiyimiz yer. Beləcə, bu dəfə də ondan çıxış edib yeni ünvanlara üz tuturuq...           

– Adətən, dünya ədəbiyyatında hansısa bir yeni cərəyan və ya tendensiya yarananda bizim yazarlar onu təqlid etməyi sanki özlərinə borc bilirlər. Bu nə dərəcədə məqsədəuyğundur, sizcə, yazar trenddə olanı təqlid etməli, yoxsa özünün trendini yaratmalıdır?

– Söhbət təsirdən gedirsə, təsirlənməkdə pis şey yoxdur, ən pisi köhnəni olduğu kimi təkrarlamaqdır. Ümumiyyətlə, dünya filologiyasında təsirlə bağlı məsələ yeni deyil, Harold Blumun bu mövzuya həsr edilmiş kult kitabı var: “Təsirlənmə əndişəsi”. Bu məsələ bizdəki kimi neqativ amil, ittiham aləti deyil. Açığı, bizdəki estetik gönüqalınlıq arzusunu heç vaxt başa düşməmişəm. Blum təsirlənməni altı mərhələdə izah edir. Bir-bir həmin etapları izah etmək bu müsahibənin həcmini aşar. Ümumi şəkildə deyim ki, Blumun fikrincə, hər şair bir yandan bənzərsiz olmağa çalışır, digər tərəfdən isə bunun qeyri-mümkünlüyünü başa düşür və elə bu da kitabın adındakı əndişə halıdır. Blum təxminən Freydin “Edip kompleksi”ndə olduğu kimi, ənənə, klassika, sələf sayılan şair ilə ondan qopub bənzərsiz olmaq istəyən çağdaş şair arasında bir-birini cəzb edən və itələyən mübarizəni təsvir edir. Belə deyək ki, hər müəllif yazmağa hər şeyin ilkini görən Adəm olmaq iddiası ilə başlayır, ancaq cənnətdə olmadığını, dünyaya qovulduğunu və burda tək olmadığını başa düşür. Beləcə, ənənədə özünə yer eləməklə ondan qopmaq arzusu arasında yırğalanır. Ümid edirəm, deyə bildim.      

– Siz dünya ədəbi prosesini yaxından izləyirsiniz. Çox vaxt bu mütaliənin əsasında müəyyən proqnozlar da verirsiniz. Sizcə, müasir dünya, o cümlədən Azərbaycan ədəbiyyatı bu texnika və sürət əsrində hansı yolla gedəcək?

– “Proqnozum belədir: çox güman ki, bütün proqnozlar səhv çıxacaq.  

– Son dövrlər dünya gündəmini zəbt edən “metavers” anlayışı, tamamilə virtual aləmə keçid insanları əsl ədəbiyyatdan uzaqlaşdıra bilərmi?

– İnanmıram uzaqlaşdırsın, virtual aləmin indidən öz ekosistemi var. “Metavers” anlayışını yeni nəslə izah etmək daha asandır. Həyatında heç vaxt videooyun oynamamış birinə bunu başa salmaq çətindir. Çağdaş sosiologiyada analoq dünyada doğulan, yəni internetin dünyası ilə sonradan tanış olan və bu aləmə uyğunlaşmaqda çətinlik çəkənlərə “rəqəmsal mühacirlər”, 1980-ci illərdən sonra doğulanlara isə “rəqəmsal yerlilər” deyirlər. Faktiki olaraq “rəqəmsal mühacirlər” – bu gün “ənənəvi media” dediyimiz televiziya epoxasından indinin internet erasına mühacirət etmiş və çətinlik çəkən nəsil hesab edilir.

Bir də “Rəqəmsal köçərilik” anlayışı var ki, bu da internet əsrinin yeniliklərindəndir. Tutalım, əvvəllər insanlar, az qala, ömür boyu bir şirkətdə işləyirdilər, yəni lokasiya bağlılığı vardı. İndi konkret lokasiyaya, yerə, məkana bağlanmadan işləyən, internetə qoşula bildiyi hər məkanı iş yeri hesab edən insan modeli bütün dünyada geniş vüsət alır. Bu adamlara “Rəqəmsal köçərilər” deyirlər, onlar üçün iş yeri və iş qrafiki elastikdir. Get-gedə böyük şirkətlər də bu modeli dəstəkləyir.

Əlbəttə, əsrin yenilikləri özüylə qəribəliklər də gətirir, məsələn, nomofobiya. Bu anlayış “no mobile phobia” sözlərindən yaradılıb, mənası mobil telefonundan uzaq qalmaq, onu itirmək qorxusudur. Ümid edirəm, bu yığcam ekskursla modern dünyanın hansı mövzulara üz tutmasına az da olsa işıq sala bildim.