Bu yaxınlarda internetdə avaralananda “Rus dili və Ədəbiyyatı” üzrə türk professoru Filiz Karakalenin “Rus ayı”sı anlayışının ortaya çıxması” adlı bir yazısına rast gəldim və yazını oxuyandan sonra fikirləşdim ki, əcəba, iki yüz il müstəmləkəsi olduğumuz bir imperiyanın bu simvolu ilə bircə dəfə maraqlanmışıqmı, görəsən?
Hər cəhdimdə oxu yaddaşım “error” verdi. Qərara aldım ki, bu gözəl ədəbi-tarixi araşdırmanın yağlı yerlərindən sizin üçün də bir “pay” düzəldim.
Beləliklə, “Rus ayısı”, əslində, kimin ayısıdır?
Siftə onu deyim ki, ayı obrazı rus folklorunda “at oynatsa da”, rus ədəbiyyatında ayıya rast gəlmək qəndin üstündə ağ milçək görmək kimi nadir hadisədir.
Halbuki, folkloru ayı ilə heç bir körpüdə qarşılaşmayan digər xristian qonşumuz gürcü ədəbiyyatında ayı “itinə tök” saydadır. Qoderzi Çoxelinin elə bir hekayəsi yoxdur ki, orada bir ayı gürcü evinə “qonaq gəlməsin”.
Rusların folkloru daha çox şimalda Skandinaviya, cənubda türk xalqlarının, ədəbiyyatı isə birbaşa Qərbi Avropa ədəbiyyatından bəhrələndiyi üçün bir-birilərindən uzaq düşdülər. Rus ayısı rus nağılından rus nəsrinə keçə bilmədi.
Professor Karakale rus etimologiya alimləri Şanskiy və Bobrovaya istinadən yazır: “Ruslarda ayı günahlarına görə cəzalandırılmış insandır. Ayı-insana insanüstü keyfiyyətlər verilib. Ruslar ayının hansı məsafədən olur-olsun hiss edə bildiyinə inanılar. Ayının adı da bununla əlaqəli olaraq yaranmışdır. Rus dilində “медведь” olan “ayı” kəlməsi “ведающий мёд” yəni “balın harada olduğunu bilən” mənasına gəlir”.
Şərqi slavyanların inancına görə, Adəm ilə Həvvanın çoxlu uşaqları olur, bu uşaqları tanrıdan gizləmək üçün onların bəzilərini meşəyə göndərirlər və övladları orada ayıya çevrilirlər. Ruslar bəlkə də, bu səbəblə ayının kürkünün altında insan vücudunun olduğuna inanırlar. Bu da ayının “günahkar və zavallı insan” obrazını tamamlayan ikinci mifik səbəbdir.
Ruslarla üç yüz ilə müharibə aparmalarına baxmayaraq onlardan qız alıb, onlara qız verməsələr də, söz alıb, söz verdikləri türklərə gəlincə, Karakale tarixçi Bahaəddin Ögelden belə sitat gətirir: “Türk dastanlarında ayı ancaq axmaq və pis bir heyvan olaraq yer alır. Altay-Türk dastanlarının birində kimsəsiz bir uşaq bir ayının qızını alır və orda-burda qayınatası ilə öyünür; lakin çox keçməmiş ayı öz kürəkənini yeyəsi olur. Sibir ənənələrinin təzyiqi ilə ancaq Altayın şimalındakı bəzi türklər ayıdan törədiklərini söyləyirlər”.
Qədim türklərin şamanlıq inanclarında ayı müqəddəsdir və tanrılıq mənasında meşəni ifadə edir. Türk şamanların ayı kürkü geyinməsi də ilahidən güc almağa işarədir. Qıpçaqlar ayıya “ata” deyirdilər.
Rus folklorunda ayı aşağı-yuxarı sadəlövh bir xarakterdir, meşədə hamı ona kəf gəlir. Qoqolun, yaxud Çexovun avam “mujikləri” kimi bir şeydir. Bəs necə oldu ki, bu avam xarakter rus imperialist gücünün rəmzinə, simvoluna çevrildi?
Karakale rus “ayışünası” Andrey Rossomaxinə istinad edərək yazır ki, “rus ayısı” siyasət meydanına ilk rus-türk müharibələri zamanı çıxıb, həm də İngiltərə mediasında. “Rus ayısı”nı siyasi təfəkkürdə məşhurlaşdıran, nə qədər qəribə səslənsə də, karikatura sənəti olub. XVIII-XIX əsr ingilis, eləcə də Avropa siyasi karikaturalarında ruslar ayı kimi təsvir olunurdular. Bunun kökü rusların Avropaya ayaq açmalarından əvvəl Rusiyaya səyahət edən avropalı səyyahların bu torpaqlar haqqında yazdıqları idi. Avropalı səyyahlar xatirələrində Rusiyada tez-tez ayı ilə qarşılaşdıqlarını söyləyirdilər.
Rossomaxin: “Xüsusilə, ingilis karikaturasının “Qızıl əsri” olan XVIII əsrdən etibarən “rus ayıları” intensiv şəkildə Avropa siyasi arenasında təsvir olunmağa başlanıb. Rusiya haqqında regional xarakterli erkən dövr rəsmlərini araşdıraraq ilk “rus ayları”nın Avropada zühurunun 1730-cu illərin ikinci yarısına təsadüf etdiyi nəticəsinə gəlirik. Rusiyada bu illər Anna İvanovnanın çariçalıq etdiyi və Rus-Türk müharibələrinin növbəti (1735-1739) dövrüdür”, – deyir.
Xatırlatmaq yerinə düşər ki, 1735-1739-cu illər müharibəsində Rusiya və Avstriya Polşanı bölmək üçün Osmanlıya qarşı birlikdə döyüşsələr də, Osmanlılar qalib gəldilər və 1739-cu ildə “Belqrad sülh müqaviləsi” ilə Rusiyanın hərbi gücünü Qara dənizdən çıxardılar. Müqaviləyə əsasən, Qara dənizdə ticarət də ancaq türk gəmiləri ilə aparıla bilərdi.
Andrey Rossomaxin “rus ayısı”nın tarix səhnəsinə çıxmasının bu müharibə illərinə təsadüf etdiyini deyir. “Bu dövrdə “rus ayısı” ilə yanaşı “türk fili”, “İspaniya canavarı”, “fransız tülküsü”, “ingilis şiri və buldoqu”, “Avstriya qartalı”, “holland donuzu” və s. karikatürik xarakterlər bütün Avropa ölkələrini siyasi mizahda simvollaşdırmışdı”. Avropada nəhəng güclərin mübarizəsini sənət bu şəkildə “ələ salırdı”.
Rossomaxinə görə, rusların özlərini “ayılaşdırması” isə 1877-ci ildə nəşr olunan “Budılnik” adlı bir jurnaldakı karikaturadan başlayıb. XIX əsrin sonlarına doğru ingilislərin təsiri ilə artıq ruslar da özlərinə “ayı” deməkdən çəkinmirdilər. Yəni “ayı olduqlarını” rusların boynuna ingilislər qoyublar.
Karakale rus semiotik-filosof Mixail Timofeyevə itinad edərək “rus ayısı”nın sovetlər zamanında rəng dəyişdirdiyini söyləyir. Belə ki, çar Rusiyası və Putin Rusiyası dövrlərində ağ rəngdə təsvir olunan “rus ayısı” keçmiş Sovet İttifaqı zamanı proletar inqilabın qırmızı rəngini alıb.
Qırmızı “rus ayısı” dünya mediasında daha çox əlində oraq, çəkic, yaxud Kalaşnikov silahı olaraq tanınırdı.
çap et