“Türkiyənin dünyadakı kartları”

Beyin mərkəzi EUISS hesabatı: “Türkiyə dünyanın dörd kritik bölgəsində əhəmiyyətli gücə malikdir”

Mərkəzi ofisi Fransanın paytaxtı Parisdə olan Avropa Birliyinin (AB) Təhlükəsizlik Araşdırmaları İnstitutu (EUISS) Türkiyənin qlobal miqyasda yüksələn mövqeyinə diqqət çəkən “Türkiyənin dünyadakı kartları” adlı hesabat dərc edib.

Hesabatda, "Türkiyənin dünyanın müxtəlif bölgələrində izi genişlənib. Bu, təkcə iqtisadi deyil, həm də yumşaq gücündən istifadə etməkdə uğurludur, ölkənin təhsil sahəsindəki təşəbbüsləri və türk seriallarının Yaxın Şərq, Cənubi Qafqaz və Qərbi Balkanlar və Afrikadakı tamaşaçılar tərəfindən bəyənilməsi Türkiyənin gücünün əks etdirilməsində aydın görünür”.

Türkiyənin Balkanlar, Cənubi Qafqaz, Yaxın Şərq və Afrikadakı effektivliyini bu 4 bölgədə araşdıran hesabatda Ankaranın təkcə adından söz etdirmədiyi, həmçinin “yumşaq gücdən müvəffəqiyyətlə istifadə etdiyi” vurğulanıb. İqtisadiyyat sahəsində deyil, həm də bu coğrafiyalarda təhsil müəssisələri və seriallar sektorla yanaşı müdafiə sənayesindəki irəliləyişlərlə “hücumun sərt gücündə də əhəmiyyətini artırdığı” qeyd olunub.

Hesabatda Türkiyənin son 20 ildə xüsusilə bu bölgələrə sürətlə genişləndiyi və orada sıx əlaqələr qurduğu bildirilib.

"Mədəniyyət ixracı və texnoloji tərəqqinin bu birləşməsi diplomatik şücaət, iqtisadi genişlənmə və güclü hərbi imkanlar kimi aydın məqsədləri olan bir ölkənin mənzərəsini yaradır", - hesabatda deyilir. Bəyanat daxil edilib.

"Türkiyənin çox yönlü və uyğunlaşa bilən yanaşması onun uğurunun açarıdır. Ankara diplomatik vasitələrdən və hədəflənmiş kommunikasiyalardan ibarət müxtəlif "alətlər qutusu"ndan istifadə edərək bu dörd regionda əsas oyunçu kimi ortaya çıxıb". Qiymətləndirmə hesabatında ölkənin bu strategiya ilə “güclü və etibarlı tərəfdaş kimi imicini gücləndirdiyi” bildirilib.

Qərbi Balkanlar

Hesabatda qeyd olunur ki, coğrafi mövqeyi, əhalisinin sayı və NATO üçün strateji və hərbi əhəmiyyəti Türkiyəni Qərbi Balkanlarda Avropa İttifaqı üçün mühüm tərəfdaşa çevirməkdə davam edir.

Qiymətləndirmədə Türkiyənin Qərbi Balkanlarda balanslaşdırıcı güc kimi çıxış etdiyi, NATO, Aİ və BMT-nin sülhməramlı missiyalarında iştirakını artırdığı və region ölkələri ilə hərbi əməkdaşlığı inkişaf etdirməyə davam etdiyi qeyd edilir: “Türkiyənin bir dövlət kimi mövqeyi. Ən müasir Pilotsuz Uçuş Aparatları (PUA) ixracatçısı təkcə Balkanlarda deyil, həm də Avropa Birliyi və ABŞ qarşısında diplomatik mövqeyini gücləndirir".

“Türkiyə dünya üzrə geniş təhsil və mədəniyyət müəssisələri, tədqiqat institutları və dil mərkəzləri şəbəkəsi yaradıb”. Hesabatda bunlardan ən görkəmlisi TİKA, Yunus Əmrə İnstitutu və Maarif Vəqfinin Qərbi Balkanlarda son dərəcə fəal olduğu vurğulanıb.

“Media mövcudluğu baxımından Anadolu Agentliyi (AA) Türkiyənin Sarayevo və Skopyedəki regional ofisləri ilə beş dildə (Alban, Bosniya, Xorvat, Makedoniya və Serb) yayımı ilə bölgədə Türkiyənin yumşaq gücünün mühüm vasitəsidir”. hesabatda deyilir. Bəyanat daxil edilib. Hesabatda 2015-ci ildən bu yana bölgədə fəaliyyət göstərən AA-nın bu dillərdə on minlərlə xəbər, görüntü və fotoşəkilə xidmət göstərdiyi bildirilib.

Xəbərdə TRT-nin 2022-ci ildə fəaliyyətə başladığı Skopyedən yayımlanacağı, bununla bölgədə və Balkan diasporasında 30 milyon tamaşaçıya xitab edəcəyi də bildirilib.

“Türkiyə AB-nin regionda strateji maraqlarının qorunub saxlanmasında əsas rol oynayır. Bu, Ankaranın Avro-Atlantik inteqrasiya və regional əməkdaşlığa sarsılmaz dəstəyindən irəli gəlir”. Hesabatda Türkiyənin hər bir Qərbi Balkan ölkəsinin özünəməxsus şərtlərinə yönəlmiş diplomatiya fəaliyyəti ilə mühüm regional güc olmağa davam etdiyi vurğulanıb.

Hesabatda türk seriallarının Balkanlarda artan populyarlığına da toxunulub: “Türkiyə ingiliscə bilməyən ölkələrə serial ixracında dünya lideridir. ABŞ və İngiltərədən sonra dünyada üçüncü yerdədir. Bu 152 ölkədə 750 milyon tamaşaçı deməkdir”.

Hesabatın “Türkiyə Qərbi Balkanlarda kartlarını masaya qoyur” başlıqlı bölməsində Türkiyənin iqtisadi siyasətlərinin beynəlxalq hədəflərinə xidmət etdiyi vurğulanıb.

“İqtisadi əlaqələr Türkiyənin bölgədəki diplomatik əlaqələrinin təməl əsasını təşkil edir. Türkiyə infrastruktur, bankçılıq və istehsalat kimi həyati əhəmiyyətli sektorları əhatə edəcək şəkildə ticarətdən kənarda genişlənərək güclü iqtisadi varlıq yaratdı”.

Hesabatda AB-nin Balkanlarda ən böyük iqtisadi aktor olmasına baxmayaraq, Türkiyənin investisiyalarını artırdığına diqqət çəkilib. O cümlədən Türkiyənin infrastrukturun inkişafına sərmayə qoyması ilə tanındığı və Ankaranın Qərbi Balkan ölkələri ilə ticarətə önəm verdiyi bildirilib.

“Türkiyənin qlobal iqtisadiyyata daha dərindən inteqrasiyası və iqtisadi artımı stimullaşdırmağın yollarından biri də aviasiya sənayesidir” , – deyə hesabatda bildirilib. O cümlədən milli hava yollarının yumşaq güc və ictimai diplomatiya aləti kimi xidmət edə və aviaşirkətlərin ölkənin imicini dəstəkləyə və ölkə ilə müsbət beynəlxalq əlaqələri inkişaf etdirə biləcəyi vurğulanıb.

“İstanbul, Balkanlar da daxil olmaqla, Şərq və Qərb bazarlarından faydalanmaq üçün coğrafi baxımdan yaxşı mövqedədir. Türk Hava Yolları (THY) bütün Qərbi Balkan paytaxtlarına geniş birbaşa uçuş şəbəkəsi ilə liderlik edir”.

Münasibətlərin inkişafında hava yollarının əhəmiyyətinə diqqət çəkən hesabatda THY-dən başqa Türkiyədən özəl hava yolu şirkəti “Pegasus”un da Qərbi Balkan ölkələrinin paytaxtlarına tez-tez uçuşlar həyata keçirdiyi xatırladılıb.

Cənubi Qafqaz

Hesabatda Türkiyənin Cənubi Qafqaz ölkələri ilə əlaqələrinin ən mühüm sütununun Azərbaycanla sıx əlaqəsi olduğu bildirilib və qeyd olunub ki, Ankara son illər Moskvanın regionda gücünün azalmasından istifadə edərək öz təsir dairəsini genişləndirib.

Hesabatda Türkiyəni bölgədə “bitərəf güc” olmağa sövq edən amillərin olduğu vurğulanıb və bunlar qeyd edilib: "Regionla bağlı daha iddialı siyasət yürüdən Türkiyə nəinki Rusiya ilə çoxşaxəli münasibətlərini idarə etməli, həm də müxtəlif dövlətlərin cəlb olunduğu mürəkkəb geosiyasi mühiti idarə etməli idi. Ankara bunu böyük ölçüdə heç bir böyük münaqişəyə qarışmadan bacardı, lakin bu çaşqınlıq “Ankara Moskva ilə birbaşa münaqişədən qaçmaq zərurətini yaratmaqla yanaşı, onun hərəkətlərinə əlavə məhdudiyyətlər də qoyur”.

Hesabatda bu amillərdən birinin Ermənistanla çətin münasibətlər olduğu qeyd edilib və digər tərəfdən Türkiyə Sovet İttifaqının dağılmasından sonra inkişaf və mədəni təşəbbüslər yolu ilə Gürcüstan və Azərbaycanda imicini yaxşılaşdırmaq üçün sıx səylər göstərib. TİKA 1992-ci ildə qurulub. Qurulduqdan dərhal sonra başladığı hər iki ölkədəki fəaliyyəti bu səylər üçün əvəzolunmazdır.

Hesabatda AB-yə aşağıdakı tövsiyələr verilib:

“Cənubi Qafqaz maraqların uzlaşdırılması üçün əhəmiyyətli imkanlara malik regiondur. Uğurlu nəticə regional təhlükəsizlik və tərəqqi üçün əlverişli şərait yarada bilər. Bu müsbət ssenarinin reallaşdırılması və yerli icmalara, eləcə də Aİ və Türkiyəyə fayda gətirmək üçün rəsmi Brüssel Ankara ilə əlaqə saxlayacaq. “Bu, Türkiyəni Azərbaycan və Ermənistan arasında hərtərəfli sülh sazişini dəstəkləməyə təşviq etməlidir”.

Hesabatda, ticarət həcmi və birbaşa xarici sərmayə kimi ənənəvi iqtisadi göstəricilərdə Türkiyənin bölgədəki varlığının Rusiya və ya Çin kimi güclərlə müqayisədə təvazökar olduğu vurğulanıb.

Hesabatda Cənub Qaz Dəhlizinin bir hissəsi olan Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri, Bakı-Tiflisi-Ərzurum təbii qaz kəməri və bu yaxınlarda inşa edilən Trans-Anadolu Təbii Qaz Boru Kəməri Layihəsi (TANAP) marşrutunun əhəmiyyətinə diqqət çəkilir və Türkiyənin enerji infrastrukturunu daha da inkişaf etdirdiyi qeyd edilib.

“Ankaranın regional məqsədləri və strateji baxışı ən aydın şəkildə Bakı-Tiflis-Qars (BTQ) dəmiryolu layihəsində ifadə olunub”, - deyə hesabatda bildirilib.

“BTQ Çindən Avropaya quru yolu 3 min kilometr qısaltmaq və yol boyu digər ölkələrə ticarət yollarını şaxələndirmək vədinə malikdir”, – hesabatda deyilir.

Hesabatda Gürcüstanın Batumi və Tiflis hava limanlarının türk şirkətləri tərəfindən tikilib istismara verildiyi deyilir. Bu yaxınlarda istifadəyə verilən Füzuli hava limanın da türk şirkətləri tərəfindən tikildiyi vurğulanıb. Türkiyənin regionda mühüm əhəmiyyət kəsb edən infrastrukturlara diqqət yetirdiyi qeyd olunub.

Yaxın Şərq

Hesabatda vurğulanıb ki, prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğanın fələstinlilərin hüquqlarını müdafiə edən və İsraili pisləyən açıq ritorikası, Türkiyənin bölgədən gələn qaçqınlara ev sahibliyi etməsi və humanitar yardımları ərəb ictimaiyyətində rezonans doğurub.

Bunların Türkiyənin bölgədə artan gücünün yalnız bəzi əlamətləri olduğuna diqqət çəkən hesabatda, “son bir neçə ildə diplomatiya, iqtisadi təsir, hərbi texnologiya və mədəni sahələrdə əldə edilən əhəmiyyətli irəliləyişlər daha yaxından araşdırılmağa layiq bir mənzərə yaradır”, – deyə qeyd olunub.

Hesabatda Türkiyənin Yaxın Şərq və Şimali Afrika bölgəsində xüsusilə humanitar yardım sahəsində əhəmiyyətli bir oyunçu kimi ortaya çıxdığı ifadə edilərək, “Türkiyə adambaşına düşən humanitar xərclərin milli büdcəyə nisbəti baxımından dünyanın ən böyük donorudur”, – bildirilib.

Hesabatda Türkiyənin humanitar səyləri və inkişaf yardımlarının Fələstin, İraq, Əfqanıstan və Liviyada, xüsusilə Somali və Suriyada göz qabağında olduğu qeyd edilərək, İsrailin 7 oktyabr 2023-cü ildə başlatdığı hücumlardan sonra səylərin Qəzzaya yönəldildiyi diqqətə çatdırılıb.

Türkiyənin Türk Qızıl Aypara Cəmiyyəti, TİKA, Müdafiə və Səhiyyə Nazirliyi və müxtəlif QHT-lər, səhra xəstəxanası, həkim briqadası, yanacaq, generator, tibbi avadanlıq, qida paketləri, isti yemək, su, geyim, körpə və uşaq əşyaları ilə birlikdə təşkil etdiyi pul ianə kampaniyaları, yataq ləvazimatları, gigiyena dəsti kimi əsas vəsaitləri təmin edən Qəzzada humanitar yardım sahəsində fəaliyyət göstərdiyi vurğulanıb.

Hesabatda “Türkiyənin yumşaq gücünün və humanitar diplomatiyasının əsas sütunu olan təhsilin, xüsusilə Yaxın Şərq və Şimali Afrika bölgəsinə diqqət yetirdiyi, “Mövlana Mübadilə Proqramı” və “Türkiyə Təqaüd Proqramı” kimi vasitələrlə bu bölgədən gələn tələbələrlə qarşılıqlı əlaqədə olduğu vurğulanıb.

“Türkiyənin Yaxın Şərq, Şimali Afrika və Körfəzdə yüksəlişi danılmazdır. Onun mədəni təsiri, humanitar səyləri və genişlənən iqtisadi əlaqələri regional mənzərəni yenidən formalaşdırır. Bu yüksəliş ittifaqların və gücün dəyişməsi ilə müşayiət olunur. Dinamika əvvəllər Avropa və ABŞ kimi qurulmuş oyunçular tərəfindən formalaşdırılmışdır. Bu Türkiyənin gücünü yenidən formalaşan bölgəni aşaraq daha geniş çevrəyə yayıldığını əks etdirir”.

AB-yə də tövsiyələr verən hesabatda aşağıdakılar qeyd olunub:

“Bir tərəfdən, Türkiyənin regional əməkdaşlığa və sabitliyə aparan vasitəçilik səylərinin uğurlu nəticəsi AB ilə daha konstruktiv münasibətlərə yol aça bilər. Bu, Şərqi Aralıq dənizində resursların birgə kəşfiyyatı və işlənməsi kimi iqtisadi faydaları əhatə edir. Eləcə də regionda ümumi təhlükəsizlik məsələlri də bura daxildir. Əks halda getdikcə qeyri-sabitliyini artıran Şərqi Aralıq dənizi ölkələri AB və ona üzv dövlətlərin təhlükəsizlik narahatlığını artıracaq. Bu da birlik dövlətləri arasındakı əməkdaşlığı dayandıracaq və dialoqa mane olacaq”.

“Son 20 ildə ticarət Türkiyənin iqtisadi inkişafının əsas hərəkətverici amillərindən birinə çevrilib”, - deyə hesabatda bildirilir.

Hesabatda Türkiyənin son illərdə ticarətini strateji olaraq ərəb dünyasına yönləndirdiyi və ixracatda əhəmiyyətli bir artıma şahidlik etdiyi vurğulanıb və əlavə edilib ki, ərəb dövlətləri ilə ticarət həcmi 2005-ci ildə 9 milyard dollardan 2022-ci ildə 46 milyard dollara yüksəlib.

Hesabatda Afrika bazarına giriş qapısı olaraq görülən Şimali Afrikadakı Əlcəzair və Misirin Türkiyənin ən əhəmiyyətli ticarət tərəfdaşları olduğu ifadə edilib.

Türkiyənin 2023-cü ildə Əlcəzairdəki 5 milyard dollarlıq investisiya hədəfinə çatdığı və ölkənin karbohidrogen sektoru xaricində Əlcəzairdə aparıcı xarici investor olaraq Fransanı geridə qoyduğu qeyd edilib.

Hesabatda Əlcəzair və Türkiyə arasında təbii qaz müqavilələrinə diqqət çəkilərək, türk inşaat şirkətlərinin Çinli podratçıların ölkədəki nüfuzunu itirməsindən istifadə edərək, son on ildə ən böyük mənzil layihələrini həyata keçirdikləri bildirilib.

“Türkiyə ilə Misir arasında ticarət davamlı olaraq artarkən, son 26 ildə Türkiyənin Misirə ixracatı hər il orta hesabla 11,3 faiz artıb”. Hesabatda son illərdə ticarəti sürətlənən Misirin Türkiyəyə də mayeləşdirilmiş təbii qaz ixrac etdiyi bildirilib.

Hesabatda THY-nin Misirə həftəlik uçuş sayını 50-yə çatdırdığı bildirilib.

Türkiyənin zəngin Körfəz ölkələri ilə əlaqələrini gücləndirdiyini xatırladan hesabatda bu strategiyanın ölkəyə Körfəzdən sürətli və əhəmiyyətli maliyyə dəstəyi təmin etdiyi, Qətər, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və Səudiyyə Ərəbistanından ciddi qaynaqlar təmin edildiyi qeyd edilib.

Hesabatda Türkiyənin bölgə ölkələri ilə ticarət müqavilələrinin daha sıx əlaqələrin əsasını təşkil etdiyinə diqqət çəkilib.

Mərkəzi və Cənubi Afrika

Hesabatda Türkiyənin son 20 ildə Afrikada təsirini artırdığı və çoxşaxəli xarici siyasət yanaşmasının diplomatiya, iqtisadiyyat, humanitar yardım, inkişaf və təhlükəsizlik sahələrindən ibarət olduğu vurğulanıb.

Hesabatda Qara Afrika kimi tanınan Mərkəzi və Cənubi Afrikada (Böyük Səhranın cənubu) 40 səfirlikdən ibarət güclü bir şəbəkənin Türkiyənin regionda genişlənən əhatə dairəsini və ikitərəfli əlaqələrini dəstəklədiyi ifadə edilib: “Həm dövlət, həm də özəl sektorda etimad yaradan və inkişafı təşviq edən Türkiyə haqqında avropalı və amerikalı tərəfdaşların “o, Somali üçün vasitəçi və tərəfdaş kimi ortaya çıxdı və Somali sülh prosesinin dəstəklənməsində mühüm rol oynadı” mərkəzləşdirilmiş yanaşmaları mövcuddur”.

"Türkiyə son vaxtlar Mərkəzi və Cənubi Afrikada təhlükəsizlik və müdafiəni də əhatə edəcək şəkildə fəaliyyətini genişləndirib və tərəfdaşlarının təhlükəsizlik imkanlarını gücləndirmək üçün “PUA diplomatiyası”ndan yararlanaraq hərbi sahədə maddi dəstək və təlimlər təşkil edib”.

“Ümumiyyətlə, Türkiyənin Afrikada anti-müstəmləkəçi tərəfdaş kimi imici onun genişmiqyaslı iqtisadi, mədəni və təhlükəsizlik töhfələri ilə birləşərək, hətta mübahisəli məsələlərdə Afrikanı dəstəkləyə biləcək etibarlı müttəfiq kimi təsəvvürü gücləndirir”. Hesabatda “Türkiyənin Afrika ilə bağlı çoxsaylı fəaliyyətləri arasında Əminə Ərdoğanın “Birinci xanım diplomatiyası” xüsusilə təqdirə layiqdir”.

Hesabatda Türkiyə Afrikada AB-nin həm tərəfdaşı, həm də rəqibi ola bilər.

“Ümumiyyətlə, Türkiyə Çin kimi digər oyunçularla müqayisədə daha kiçik investisiya portfelinə malik olmasına baxmayaraq, özünü Afrika üçün etibarlı müttəfiq kimi göstərir”.

Türkiyənin Afrikadakı strateji yanaşmasının həm Afrika elitaları, həm də ictimaiyyətlə səsləşdiyi, ölkənin təsirini maliyyə və maddi töhfələrindən kənara çıxardığı bildirilib.

Hesabatda Türkiyənin bir çox ölkədə mehmanxana, konfrans binaları və idman sahələri kimi sərmayələri olduğu və özəl-dövlət ortaqlığı və investisiyaları təşviq etdiyi vurğulanıb.

“Cənubi Afrika, Nigeriya, Fil Dişi Sahili, Qana və Sudan Türkiyənin Mərkəzi və Cənubi Afrikadakı ən böyük ticarət tərəfdaşlarıdır”. Hesabatda Türkiyə ilə Mərkəzi və Cənubi Afrikadakı ölkələr arasında ticarətin 2003-cü ildən bu bəri 8 dəfə artdığı vurğulanıb.

“Ankaranın Afrika ilə iqtisadi əlaqələri infrastruktur, sənaye obyektləri, enerji istehsalı və yaşayış kimi müxtəlif sektorları əhatə edib”.

“Son on ildə iqtisadi əlaqələr Mərkəzi və Cənubi Afrikanın 36 ölkəsində 45 istiqamətə xidmət göstərən THY-nin sürətli böyüməsi sayəsində yaxşılaşıb”. Hesabatda Türkiyənin bölgə ilə ticarət və birbaşa investisiya payının inanılmaz bir sürətlə artdığı bildirilib.

Hesabatda Türkiyənin özəl sektorunun xarici əlaqələrinin də yaxşılaşdığı, Mərkəzi və Cənubi Afrikada 2014-cü ildə 16 olan iş şuralarının sayının 2023-cü ildə 44-ə yüksəldiyi ifadə edilib.

Hesabatda Türkiyədən istehsal investisiyalarının artdığı, Burkina Faso Sahel bölgəsindəki mədənçilik fəaliyyətlərinə xüsusi diqqət yetirildiyi vurğulanıb.

“Ankaranın ümumi strategiyası öz siyasi təsirini gücləndirmək və Türkiyənin iqtisadi maraqlarını irəlilətmək məqsədi daşıyır”.