Rejimin forması və mahiyyəti, bu günü və gələcəyi ilə bağlı çoxlu, böyük, mürəkkəb və həssas suallar var. Bəzi detallara birdən çox cavab olsa da, digərlərinə cavab tapmaq olduqca çətindir. Qarışıq mühafizəkar davranışı olan, fundamentalist islahatçı kimi də xarakterizə edilən Məsud Pezeşkiyanın daxildən və xaricdən mürəkkəb şəraitdə prezidentliyə gəlməsi 2021-ci il və ondan əvvəlki prezident seçkilərində güc vasitəsilə uğur qazanan İran rejimini sosial mühəndislikdə uğursuz olduğu bunu təsdiqləyir. Rejimin vahid mahiyyətini bərpa etmək mümkün olmadı, lakin müəyyən dərəcədə siyasi plüralizmə uyğunlaşma əldə edildi.
Lakin siyasi plüralizmin arxasında millətçi çoxluq dayanır. İran xalqını farslar və bu seçkilərdə kütləvi şəkildə iştirak edən qeyri-fars millətlər təmsil edir. Bu vəziyyət rejimi müəyyən dərəcədə plüralizmə uyğunlaşmağa məcbur etdi. Rejim həmçinin Ərəb Əhvaz bölgələrində ən yüksək səs toplayan, mühafizəkar, fundamentalist və türkəsilli islahatçı Məsud Pezeşkiyanın gəlişinə icazə verdi. Pezeşkiyanın şəxsi strukturunda etnik, dil və mədəni mənsubiyyətini açıq şəkildə ifadə etməsi prezidentlik fəaliyyətində ona siyasi, sosial və sivil yol qoya bilər. Bu, həmçinin rejimə onu əhatəyə almağa, ona mane olmağa və ya bəzi vədlərini həyata keçirməsinə problem yaratmağa kömək edə bilər.
Onun qələbəsini etiraf etmək rejimi bu xüsusiyyətləri qəbul etməyə məcbur edə bilər. Çünki bunlar təkcə şəxsi xarakter daşımır. Əksinə, bu, rejimin böhranının mühüm tərkib hissəsinə çevrilmiş ümumi xüsusiyyətlərin, onun siyasi, ideoloji və millətçi mərkəzçiliyinin və öz fikirlərini mərkəzə sırıyan partiyalarla münasibətlərinin əksidir.
Seçkilər zamanı və ya ondan əvvəl inqilabi rejim iki çətinliyin fərqinə vardı. Bunlardan birincisi İran cəmiyyətinin canlılığı ilə qarşılaşa bilməməkdir. Etirazın bütün formalarının əvvəlki yatırılması fərdləri, qrupları və ya hərəkatları təslim olmağa sövq etmədi. Əvvəlki məyusluqlara, böyük təcrübələrin və mühüm şəxslərin öz proqramlarını həyata keçirə bilməməsinə baxmayaraq, cəmiyyət canlı qaldı, plüralizmini yenidən müəyyənləşdirdi və bir daha inadkarlığını göstərdi. İqtidar strukturu daxilində yaranan və ya özünü göstərən digər və daha təhlükəli çətinlik ondan ibarətdir ki, vahid təbiət və ya vahid mühitin tətbiqi rejimi qoruya bilmir. Çünki bu vəziyyət rejimin qüsurlarını və təhlükələrini ortaya qoydu. Vahid təbiətin ziddiyyətləri tez bir zamanda alovlandı. Onlar üç ildən az müddətdə, yəni seçki kampaniyası ilə keçmiş prezident İbrahim Rəisinin ölümü arasında meydana çıxdı.
Bu qısa müddət loyal qərargahların hakimiyyət uğrunda çəkişmələrini alovlandırmaq üçün kifayət etdi. Bu qərargahın daxilində güc mərkəzləri arasında qarşıdurmalar rejimin formasına, xarakterinə və yaxın gələcəkdə necə davam edəcəyinə təsir göstərəcək. Ordu ilə ideoloqlar arasında harmoniya və tarazlıq kimi görünən şey əslində fərqli idi. Gələcəkdə onların zəifləməsinə gətirib çıxaracaq keçid mövqeləri üçün şiddətli rəqabət təşkil edirdi. Məhsa Əmini böhranı və onun İran rejiminə sosial təsirindən tutmuş xaricdəki fəsadlara qədər, son üç illik təcrübə daxildə və xaricdə uğursuzluqla nəticələnib. Uyğun və ya oxşar tək təbiətli hakimiyyət, çox təbiətli sələfləri kimi bunun kiçik bir hissəsini belə həll edə bilmədi.
Praktikada rejimin iki yolu var idi. Birincisi, öz daxilində rəqabəti məhdudlaşdırmaq idi. Bu, onların qanadları arasında şiddətli mübarizə demək olardı ki, bu da ağır nəticələrə səbəb ola bilər. Digəri isə siyasi islahat proqramı olmaması şərti ilə islahatçı namizəd təyin etmək idi. Bunun bir neçə yolu var. Bunlardan biri də rejimin islahatçıları öz qırmızı xətlərinə sadiq olan fərdlər kimi qəbul etməsidir. Lakin rejim islahatçıların təkcə rejimə deyil, həm də inqilaba ideoloji sədaqətinə şübhə etdiyi üçün onları layihə kimi rədd edir. Burada inqilabın iki tərəfi var, “rejimi qorumaq üçün içəriyə baxmaq” və “rejimi ixrac etmək üçün xaricə baxmaq”. İstənilən halda, Pezeşkiyan onlara hələlik heç bir təhlükə yaratmır.
Ona görə də indiki mərhələdə rejim üçün ən vacib məsələ daxili işlərini yenidən təşkil etməkdir. Rejimin prioritetləri qanadlar arasında münaqişənin baş verməsinin qarşısını almaq və ya keçid mərhələsini planlaşdırana qədər təxirə salmaqdır. Çünki rejim Pezeşkiyanın artıq susmayan xalq çoxluğunun dəstəklədiyi sülhməramlıya çevriləcəyindən qorxur.
çap et