Şənbə günü Pensilvaniya ştatının Butler şəhərində keçirilən seçki mitinqində keçmiş ABŞ prezidenti və Respublikaçılar Partiyasının 2024-cü il seçkilərində prezidentliyə namizədi Donald Trampa qarşı sui-qəsd edilib. Hücum edən şəxs hadisə yerində zərərsizləşdirilib. Hadisə zamanı bir nəfər də dünyasını dəyişib.
Sui-qəsd cəhdinin vaxtı çox vacibdir
Hücumun Pensilvaniya ştatının Bethel Park şəhərində yaşayan 20 yaşlı Tomas Metyu Kruks olduğu açıqlanıb. Kruksun respublikaçı olduğu bilinir. Onun hücumu hansı motivlərlə törətdiyi, onun “tənha canavar” olub-olmadığı və ya başqa əlaqələrinin olub-olmadığı hələlik bəlli deyil. Bəlkə də bu məlumat heç vaxt üzə çıxmayacaq. Bununla belə, tədbirin vaxtı olduqca kritikdir.
Birincisi, Tramp və Bayden arasında ilk debat iyunun 27-də baş tutub. Seçki prosesində hökm sürən gərginlik tərəflərin zaman-zaman bir-birini təhqir edən ifadələr işlətməsi ilə nəticələnərək gərginliyin daha da artmasına səbəb olub. Digər tərəfdən, Baydenin qocalması ilə bağlı narahatlıqlar artıb və onun vəzifədən getməsi ilə bağlı fikirlər yüksək səslə səsləndirilməyə başlayıb. Bəzi sorğularda Baydenin yenidən namizəd olmaq üçün çox yaşlı olduğunu söyləyənlərin nisbəti 82 faizə çatıb.
Demokrat Partiyası üç yerə bölünüb. Nümayəndələr Palatasının bəzi üzvləri və bəzi senatorlar Baydenin geri çəkilməsinin lazım olmadığını şəkildə desələr də, bağlı qapılar arxasında partiya üzvlərinin əksəriyyəti Baydenin getməsinin indi zəruri olduğunu düşünür və “B planı” üzərində işləyir. Senat çoxluğunun lideri Demokrat Çak Şumer və Nümayəndələr Nümayəndələr Palatasının keçmiş spikeri Nensi Pelosinin də bu qrup arasında olduğu məlumdur. Hətta mətbuatda yer alan iddiaya görə, Respublikaçılar vitse-prezident Kamala Harrisin Trampa qarşı şansının olub-olmadığını müəyyən etmək üçün gizli araşdırmaya başlayıb. Partiyadaxili üçüncü qrup iddia edir ki, Baydenin yarışdan geri çəkilmək üçün çox gecdir və bu səbəbdən onun namizədliyi avqustun ortalarında Çikaqoda keçiriləcək Milli Konqresdə təsdiq edilməlidir.
Bütün bunlara baxmayaraq, bu vəziyyətdə bir məqamı vurğulamaq yerinə düşər: Baydenlə bağlı narahatlıqların artmasına baxmayaraq, debatdan əvvəl namizədlər anketlərdə başa-baş gedərkən və ilk debatdan sonra Tramp Baydeni 3-4 xal qabaqladı. Lakin bir neçə həftə ərzində arasında fərq yenidən 1 xal Tramp lehinə düşdü. Ona görə də ən azı sorğulara görə Baydenin hələ də qalib gəlmək şansı var.
İkincisi, hücum Respublikaçılar Partiyasının Viskonsin ştatının Milouki şəhərində iyulun 15-də başlayacaq və Trampın namizədliyinin yekunlaşacağı qurultaydan bir qədər əvvəl baş verib. Təcavüzkar Trampı öldürməyə cəhd edib və konqresdə başqa bir namizədin seçilməsini hədəfləyib.
Kruks bu hücumu təkbaşına həyata keçirsə belə, daxili siyasi dinamikanı nəzərə alsaq, Tramp komandasının bundan öz xeyrinə istifadə edib, hücumun siyasi motivli olduğunu iddia edəcəkləri ehtimalı yüksəkdir. Trampın hadisə yerindən uzaqlaşdırılarkən ətrafındakı ət divarını deşərək yumruğunu qaldırması və hadisənin ertəsi günü yarışa davam edəcəyini bildirərərək “zorakılığın qazanmasına izn verilməyəcək” açıqlaması da buna işarə edir.
Təhlükəsizlik xətası olubmu?
Hücum edən şəxsin mitinq sahəsinə yaxın olan prefabrik binanın damından atəş açdığı açıqlanıb. FTB əyalət və yerli hüquq-mühafizə orqanları ilə koordinasiyada dərhal hadisə ilə bağlı tam araşdırmaya başlayıb.
Bu, adətən ABŞ prezidentlərini, keçmiş prezidentləri və prezidentliyə namizədləri qorumaq üçün məsul olan Məxfi xidmətin bütün yaxınlıqdakı binalara snayperlər yerləşdirməsi üçün standart təhlükəsizlik protokoludur.
Hücumçunun binanın damına necə çıxması və Məxfi xidmətin onu necə aşkar etməməsi hazırda ABŞ-da böyük müzakirə mövzusudur. Hadisədən sonra kameralar qarşısına keçən prezident Baydenə Məxfi xidmətdə hər hansı səhlənkarlıq olub-olmadığını soruşduqda, o, bu sualı cavabsız qoyub. Butler rayon prokuroru Riçard Qoldinqer də hücumçunun binaya necə çatdığının araşdırılmasının vacibliyini vurğulayan açıqlama verib. Mitinqə qatılan bəzi vətəndaşlar hücumdan bir neçə dəqiqə əvvəl Kruksu binada gördüklərini və bunu Məxfi xidmətə göstərdiklərini iddia etsələr də, heç bir tədbir görülməyib.
Bəzi mənbələr Trampın adətən böyük arenalarda mitinqlər keçirdiyini, lakin bu mitinqin Pensilvaniya ştatının kiçik bir şəhərində keçirildiyini və Məxfi xidmətin bəzi binaları mühasirəyə almadığını iddia edir.
Tramp planlaşdırıldığı kimi Miloukidə keçiriləcək konqresə qatılacağını açıqlasa da, Bayden kampaniyasının rəsmiləri bəzi seçki reklamlarının silinəcəyini açıqlayıb. Məxfi xidmət hər iki namizədin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün yenidən dəyərləndirmə aparılacağını açıqlayıb. Bəzi Amerika rəsmiləri ABŞ-ın 11 Sentyabr hücumlarından sonra təhlükəsizlik baxımından ən çətin dövrü olduğunu şərh edib.
İstənilən halda məsələni hərtərəfli araşdırmaq və əgər varsa, səhlənkarlığı müəyyən etmək və lazımi ehtiyat tədbirlərini görmək vacibdir. Çünki bu hadisə 2024-cü ildə və ondan sonrakı prezident seçkilərinin azad və təhlükəsiz şəraitdə keçirilməsinə ciddi şəkildə kölgə salacaq.
ABŞ-ın sui-qəsd və fərdi silahlanma tarixi
Tramp sui-qəsd cəhdindən sonra verdiyi ilk açıqlamada “ölkəmizdə belə bir hadisənin baş verdiyinə inanmaq çətindir” deyib. Bununla belə, ABŞ tarixi prezidentlərə və yüksək vəzifəli məmurlara qarşı sui-qəsd cəhdləri ilə doludur.
ABŞ prezidentləri Ceyms Qarfild, Abraham Linkoln, Uilyam MakKinli və Con Kennedi vəzifə borcunu yerinə yetirərkən öldürülüblər. Teodor Ruzvelt, Franklin D. Ruzvelt, Cerald Ford, Ronald Reyqan və Corc Buş sui-qəsd cəhdindən sağ çıxan prezidentlər idi.
Keçmişdə kiçik Martin Lüter Kinq və Malkolm İks kimi siyasi xadimlərə qarşı sui-qəsdlər də həyata keçirilib.
Təbii ki, Trampa hücum qanqren probleminə çevrilən və hər il ABŞ-da on minlərlə insanın ölümünə səbəb olan fərdi silahlanma məsələsini də gündəmə gətirib. Dəyişiklik çətin görünsə də, ABŞ-da silah lobbisinin siyasətə təsirini və silahlanmanın ölkə mədəniyyətinin bir parçası olduğunu nəzərə alsaq, silah satışı ilə bağlı əlavə tədbirlər görülməli olduğu bir daha aydın oldu.
ABŞ və dünyadan reaksiyalar
Trampa ilk zəng edənlərdən biri də prezident Co Bayden olub. Bayden Trampın tezliklə sağalmasını arzuladığını bildirib və ictimaiyyətə qısa açıqlama da verib. Trampın yaxşı olduğuna sevindiyini bildirən Bayden ABŞ-da bu cür xəstə şiddətə yer olmadığını, bu cür hadisələrə icazə verilməməsi lazım olduğunu vurğulayaraq, “biz buna heç vaxt göz yuma bilmərik”, – deyib. ABŞ-ın keçmiş prezidentləri Corc Buş, Bill Klinton və Barak Obama da hadisəni pisləyən mesajlar veriblər.
Bəzi Respublikaçı Konqres üzvləri sui-qəsd cəhdinə görə Bayden Administrasiyasının məsuliyyət daşıdığını vurğulayan bəyanatlarla çıxış ediblər.
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan bəyanat yayaraq hadisəni pisləyib. Oxşar mesajlar dünyanın bir çox ölkəsindən, o cümlədən Çindən gəlib.
Rusiyadan gələn açıqlamalar mübahisə doğurub. Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Mariya Zaxarova ABŞ-da prezident və prezidentliyə namizədlərə qarşı sui-qəsdləri ölkənin daxili siyasi həyatında “ənənə” adlandırıb.
Kremlin sözçüsü Dmitri Peskov Rusiyanın hücumu qətiyyətlə pislədiyini bildirdikdən sonra, “Namizəd Trampı siyasi arenadan uzaqlaşdırmaq üçün əvvəlcə qanuni vasitələrdən, məhkəmələrdən, prokurorlardan istifadə edərək siyasi nüfuzdan salmaq və güzəştə getmək üçün edilən çoxsaylı cəhdlərdən sonra onun həyatı təhlükə altın olması baş verənləri kənardan müşahidə edənlərə aydın idi”, – deyib.
Peskov daha sonra Bayden administrasiyasının “ya istəyərək və ya bilməyərəkdən iş üsullarını daxili siyasətə köçürdüyünü və məcburi qərar vermə tərzinin daxili arenada ortaya çıxdığını”, – iddia edib.
Hadisə ilə bağlı yaxın günlərdə yeni məlumatlar ortaya çıxacaq. Ancaq qorxuram ki, Trampın seçkilərdə əsas rol oynayan Pensilvaniya ştatının Butler şəhərini niyə seçdiyi, Kruksun Trampı niyə öldürmək istəməsi, hücum edənin ona necə bu qədər yaxınlaşa bildiyi və bu şəhəri niyə seçdiyi barədə heç bir məlumat yoxdur. Krruks üçün hadisə yerində öldürülməsinin şərti olub-olmadığını heç vaxt bilməyəcəyik.
ABŞ-ı qarşıda kritik bir dövr gözləyir. Bu hadisədən sonra Rusiya, Çin, İran və Şimali Koreya başda olmaqla ABŞ-ın qeyri-sabitliyə sürüklənməsindən faydalanacaq bir çox ölkə var.
Ola bilər ki, Tramp sui-qəsd cəhdindən sonra tonunu sərtləşdirsin və prezident seçiləcəyi təqdirdə ölkə daxilində parçalanmanı daha da gücləndirsin.
Ancaq müharibə dövründə belə bir vəziyyətin yaranmasının qarşısını almaq üçün hər iki prezidentliyə namizədin mötədil davranması, cəmiyyəti parçalamaqdansa, birləşdirən diskurslar mənimsəməsi həm ölkələrinin, həm də bütün dünyanın marağında olar.
çap et