İranın Suriyanın şərqində pəncələri

Bölgə hökumətin gizli şərikliyi ilə fars rejimi ambisiyasının təsiri altına düşüb

Bölgənin bu xüsusiyyətləri İranın diqqətini xüsusilə 2012-ci ildə onun silahlı birləşmələrinin Suriyaya daxil olmasından sonra çəkib. Əlbukamaldakı sərhəd qapısını ölkənin müxtəlif bölgələri ilə birləşdirən yan yolları və dayanacaqları olan avtomobil yolunun olması bölgənin xüsusiyyətlərinin əhəmiyyətini artırıb. Magistral yola nəzarət qismən də olsa, İranın İraq, Suriya və Livandakı strateji genişlənmə bölgələrini birləşdirməyə və Tehrana bağlı yaraqlıların ehtiyaclarını ödəməyə töhfə verəcək, Suriyada şiələşmə və nəzarət fəaliyyətlərini gücləndirəcək.

Suriya münaqişəsinin ilk illərində ölkənin mərkəzi bölgəsi Bəşər Əsəd rejimi, silahlı müxalifət olan Azad Suriya Ordusu və PKK terror təşkilatının Suriya qolu PYD-nin rəhbərlik etdiyi kürd terrorçularının iştirakı ilə şiddətli toqquşmalara və döyüşlərə səhnə olub. Münaqişələr bölgənin gücünü zəiflədib, İŞİD və buna bənzər yaraqlıların yayıldığı arenaya çevrilib. Bu təşkilatlar bölgənin sərvətlərinə ziyan vurub, əhalisinin böyük bir hissəsini köçkün vəziyyətinə salıblar. Rejimin və radikal qrupların həbsxana və təcridxanalarında on minlərlə insan öldürülüb, daha çoxu isə itkin düşüb.

Bölgənin zəifləməsi İranın bölgəyə nəzarət etmək ambisiyasına təkan verib və buna görə də Dəməşqlə razılaşaraq, İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunu (SEPAH) və İran bağlı yaraqlıları müxtəlif yerlərə, xüsusən Əlbukamal şəhəri və ətrafına İraq-Suriya sərhəd qapıları yaxınlığında yerləşdirdi.

İranlılar Suriyanın şərqində varlıqlarını SEPAH-ın rəhbərlik etdiyi və maliyyələşdirdiyi demoqrafik dəyişikliyə yönəlmiş köçkün sisteminə uyğun olaraq inkişaf etdiriblər. Dəyişiklik alətləri SEPAH, İraq və Əfqan muzdluları və İranla əməkdaşlıq edənlərin yaratdığı üçüncü yerli hərbçilərdən ibarət idi. Bundan əlavə, müxtəlif ixtisaslardan olan iranlı elementlər, o cümlədən casus şəbəkəsi və din xadimləri var idi. İranlılar faktiki vəziyyətdən güc alaraq nəzarətə götürdükləri vətəndaşlıq qeydiyyatı və torpaq qeydiyyatı kimi xüsusilə həssas rəsmi idarələrdə çalışan yerli şəxslərdən kömək aldılar. Mövcud olduqları və yerləşdirildikləri ərazilərə hərtərəfli nəzarət etmək, siyasətlərinə və praktikalarına dəstək vermək üçün bu idarələri nəzarətə götürdülər.

İranın Suriyanın şərqindəki məskunlaşma sistemindən danışarkən nizamlanma prosesində mühüm və təsirli rol oynayan daha iki məqamı qeyd etmək lazımdır. Birincisi, məskunlaşma layihəsinə qeyri-məhdud dəstək verən rejimin icra və təhlükəsizlik qurumlarının roludur, xüsusilə də İrandan, əfqanlardan, iraqlılardan və digər millətlərdən olan şiə yaraqlıları və onların ailələrinə vətəndaşlıq verilməsi yolu idi. Suriya vətəndaşı olmaq imkanı verilən bu şəxslər nəticədə yaşamaq, daşınmaz əmlak almaq və s. hüquqlar qazandılar. Yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı, əcnəbilərə Suriyada daşınmaz əmlak əldə etmək hüququ verən hüquqi dəyişikliklər edilib. 2008 və 2011-ci illərdə iki dəfə dəyişdirilmədən əvvəl, əcnəbilərin Suriyada daşınmaz əmlak əldə etməsinə mane olan Suriya qanunlarının məzmununa zidd olan imkanlar verildi.

İkinci məqam ondan ibarətdir ki, İran öz mənşəyinin “şiə” olduğunu iddia edən və maddi qazanc əldə etmək üçün dini dalğaya qoşulmaq istəyən tayfa başçılarının mənşəyi ilə bağlı tarixi iddialar irəli sürür. Bu əşirətlər İranın nəzarəti altında yerli dəstələr yaratmağa və digər qruplara qarşı qarşıdurmaların ön cəbhəsində vuruşmağa sövq edildi. İranlılar ziyarətgahlar haqqında da iddialar irəli sürüblər ki, bu üsul son on ildə dəfələrlə, o cümlədən Rakka, Dəməşq və Dəməşqin çöllərindəki Dəraya qəsəbəsində istifadə ediblər.

Suriyanın şərqinə bu səviyyədə diqqət yetirildiyi üçün İranın orada mövcudluğu ilə bağlı qaydalar şüurlu və praktiki şəkildə irəliləyib. Onların əsas sütunu SEPAH zabitlərinin möhkəm nüvəsinin rəhbərlik etdiyi, ərazi və əhali və müxtəlif fəaliyyətlər kimi məsələlərə diqqət yetirən genişmiqyaslı nəzarət siyasəti idi. Ərazi baxımından iranlılar dövlətin böyük ərazilərini ələ keçirməyə cəhd edir və rejim aparatının hazırladığı siyahılar üzrə müxaliflərin mülklərini müsadirə edirdilər. Məcburiyyət və şirnikdirmə yolu ilə onlar kənd təsərrüfatı torpaqları, yaşayış yerləri və kommersiya daşınmaz əmlakı almaqla öz nəzarətlərini genişləndirdilər. Onlar bəzi mülk sahiblərini aşağı qiymətə əmlaklarını satmağa və ya ondan imtina etməyə məcbur edirdilər, digərlərinə isə cəlbedici ödənişlər edirdilər. Bu iki münasibət arasındakı fərq mülk sahiblərinin İranın bölgədəki mövcudluğuna münasibəti ilə müəyyən edilirdi.

Münaqişənin ilk illərində bölgə öz sakinlərinin əksəriyyətini köçkünlük, qətllər və həbslər səbəbindən itirdiyindən, İranın sakinlərlə bağlı siyasəti bu nəticəni nəzərə alaraq məcburi köçkünlərin əvvəlcədən icazə almadan öz ərazilərinə və evlərinə qayıtmasının qarşısını almağa əsaslanırdı. Bu, iranlıların, onların yaraqlılarının və onların ailələrinin sayı müqabilində yerli əhalinin sayını azaltdı. Bu, iranlılara və yaraqlılara yaxın azlıqlar kimi təsnif edilən sakinlərə daha çox nəzarət etməyə imkan verdi. Sakinlər şiəlik fəaliyyətlərində iştirak etdilər, silahlı yaraqlılarla inteqrasiya olundular və İranın köçürmə layihəsinin bir hissəsi oldular. Qalanların çoxu İranın hədəfinə çevrildi və şiəliyi qəbul edib yaraqlı qruplara qoşulmaqdan başqa çarəsi qalmadı. Bu iki variantdan heç birini seçməyənlər iranlıların və silahlıların cəhənnəmindən xilas olmaq üçün köçkün layihəsinə qoşulmaq və ya bölgəni tərk etmək arasında problemli həyat seçimi ilə üzləşdilər.

Şərqi Suriya hökumətin gizli şərikliyi ilə İranın ambisiya və vasitələrinin təsiri altına düşüb. Bölgənin xüsusiyyətləri, demoqrafik və siyasi kimliyi dəyişdirilir, əvəzində İran işğalçısının kimliyi yerində və sakinləri arasında yerləşdirilir. Suriyalılar baş verənlərə qarşı birləşməsələr, yaxın gələcəkdə nəticələri fəlakətli olacaq.