Canlı məxluqun güzgüdə özünü tanıması, özünü dərk etmənin, yəni özünü başqalarından fərqləndirmə qabiliyyətinin göstəricisi hesab olunur. Zəka qabiliyyəti ilə əlaqəli olan özünüdərketmə bəzi heyvanlarda, eləcə də insanlarda mövcuddur.
Bu bacarığı ölçmək üçün 1970-ci illərdən bəri müxtəlif heyvanlar güzgü ilə sınaqdan keçirilir. Bu test adətən heyvanı anesteziya edib bədəninə işarə çəkməklə və ya yapışan kağız yapışdırmaqla həyata keçirilir.
Heyvan yuxudan oyandıqdan sonra güzgüdə işarənin onun bədəninə aid olmadığını görsə və onu çıxarmağa çalışsa, o, imtahandan keçmiş sayılır.
Emori Universitetinin primatoloqu Frans de Vaal (Frans de Waal), “Bir çox heyvanlar sınaqdan keçə bilmirlər”, – deyib.
Onlar heç bir təlim və ya mükafat almadan, güzgü qarşısında özbaşına vizual işarəni yoxlamalıdırlar. Bu kortəbii olmalıdır. Ədəbiyyatdakı bir çox iddia bu tərifə uyğun gəlmir.
Dörd şimpanze 1970-ci ildə De Vaalın müəyyən etdiyi meyarlar əsasında həyata keçirilən güzgü testində uğurlu nəticələr göstərib.
Sonrakı illərdə oranqutan, bonobo və qorilla kimi primatlar da güzgü testindən keçib.
Meymunlar tez-tez öz əksini başqa bir heyvanla səhv salsalar da, bəzi araşdırmalar onların güzgü testindən keçdiyini göstərir. Ancaq bu heyvanların sınaqdan əvvəl təlim keçməsi tapıntılara kölgə salır.
Delfinlərin güzgüdə özlərini tanıya bildikləri ilk dəfə 2001-ci ildə nümayiş etdirilib. 2018-ci ildə aparılan bir araşdırma bu məməlilərin 2 yaşı olanda güzgü testindən keçə bildiyini müəyyən edib. İnsanlar adətən 18-24 aylıq yaşları arasında güzgüdə özlərini fərqləndirə bilirlər. Tədqiqata daha gənc delfinlər daxil edilmədiyi üçün bu heyvanların insanlardan əvvəl özünüdərk etmələri də mümkündür.
Nyu-Yorkdakı Bronks zooparkında yaşayan “Happy”, güzgü testindən keçən ilk fildir. 2005-ci ildə keçirilən sınaqda zooparkdakı digər iki fil başlarına qoyulan işarə ilə maraqlanmasa da, güzgüdə özlərini tanıma əlamətləri göstəriblər.
2008-ci ildə ilk dəfə olaraq məməli olmayan heyvan güzgüdə özünü tanıya bilib. Bədənlərinə yapışqanlı kağızlar yapışdırılmış Avropa sağsağanları güzgünün qarşısında onları çıxarmağa çalışıb və güzgü olmayanda kağızları görməyiblər.
Son araşdırmalarda, boya ilə işarələnmiş qarışqaların, balıqların və siçanların güzgü qarşısında onları çıxarmağa çalışdıqları qeyd edilib.
2024-cü ildə siçanlar üzərində aparılan araşdırmada heyvanlar yalnız güzgüdə görünən hissələrin boyasını çıxarmağa çalışıblar.
Bu arada elm adamları siçanların beyinlərini də izləyib və bəzi beyin hüceyrələrinin aktivləşdiyini müşahidə ediblər. Bənzər bir beyin bölgəsinin insanlarda özünü tanıma ilə əlaqəli olub olmadığı hələ məlum deyil.
2022-ci ildə vəhşi pinqvinlərlə aparılan araşdırmada, heyvanların güzgüdə özlərini tanıya bilməsi ilə bağlı əlamətlər əldə edilib.
Siçanlar və qarışqalar kimi daha primitiv hesab edilən heyvanlar güzgü testindən keçərkən, boz tutuquşu kimi yüksək zəkaya malik canlıların keçə bilməməsi özünüdərketmə qabiliyyətini ölçmək üçün istifadə edilən bu üsulu sual altına qoyur.
Kardiff Universitetinin koqnitiv psixoloqu Elen Odonoxyu (Ellen O'Donoghue), “Güzgü testi özünüdərketmə aspektinin göstəricisi ola bilər”, – deyib.
Özünü dərk etməyə hər şey və ya heç nə kimi baxmaq meyli var. Bu, yəqin ki, doğru deyil. Yəqin ki, bu, daha mərhələli bir vəziyyətdir. Heyvanların özünü dərk etməsi də etik suallar doğurur.
Elmi təcrübələrdə siçanların istifadəsi əzab çəkdikləri üçün reaksiyalara səbəb olsa da, onların özünü dərk etmələri sübut olunarsa, bu reaksiyaların artması ehtimalı var. Digər tərəfdən, heyvan təcrübələrinin tərəfdarları bu təcrübələrin insan sağlamlığı üçün kritik tədqiqatlar üçün zəruri olduğunu iddia edirlər.
Amerika mərkəzli qeyri-hökumət təşkilatı “Nonhuman Rights Project” də güzgü testindən keçən “Happy”nin insan olduğu səbəbilə zooparkda saxlanıla bilməyəcəyini iddia edərək məhkəməyə müraciət edib. Bununla belə, Nyu-York Apellyasiya Məhkəməsi işə baxmağa razılıq versə də, filin insan olmadığını əsas gətirərək, onun zooparkda qanunsuz saxlanılması iddiasını rədd edib.
çap et