Coğrafi, siyasi və iqtisadi ölçü fərqindən kənara çıxsaq, sual verə bilərik: Çin niyə ideologiyanın əsarətindən nisbətən qurtula bildi, özünü yenidən kəşf etdi və “kapitalist bədənli, kommunist başlı” iqtisadi və siyasi dövlətə çevrilə bildi, amma İranın risklərlə dolu köklü bir dəyişikliyi və müəyyən bir çöküş qapısını gətirdiyi ideoloji durğunluğun içində ilişib qaldı?Əsrlər boyu Çin davamlılığı və sağ qalmağı hər zaman prioritet hesab edib. Güclü mərkəzi hakimiyyət idrakını itirmədən uyğunlaşma və dəyişmə qabiliyyəti sayəsində unikal praqmatik təcrübələr keçib. Çin lideri Den Syaopinin 1978-ci ildə kommunizmin “yenidən müəyyənləşdirilməsi” təcrübəsinə başladığı iqtisadi islahatlar şüarı Çində dövlətin xarakterini ümumiləşdirən bu yanaşmanın mahiyyətini ortaya qoyur: “Pişik siçanları tutduqca qara və ya ağ olmasının fərqi yoxdur". Beləliklə, o, Çinin Kommunist Partiyasının hakimiyyətini möhkəm tutaraq bazar iqtisadiyyatını mənimsəməsinə imkan verən mürəkkəb bir prosesə başladı.
Çin öz tarixi boyu əsas dəyərləri nizamı, iyerarxiyanı və dövlətin üstünlüyünü vurğulayan Konfutsi mirasından da istifadə edib. Bu, Çində praqmatik idarəetmə mədəniyyətini gücləndirib. Bu mədəni fon Çin Kommunist Partiyasının rəhbərliyinə dövlətin yaşaması üçün zəruri olan iqtisadi islahatları qanuniləşdirməyi asanlaşdırıb. Bu, ona kapitalizmi qucaqlamağı yalnız son sosialist məqsədinə, hamı üçün firavanlığa çatmaq üçün bir vasitə kimi formalaşdırmağa imkan verdi.
Çin təcrübəsində dövlət xarakterindəki bu davamlılığın əksinə olaraq biz İranda dərin fasilə və nizamsızlıq görürük. 1978-79-cu illər İslam İnqilabı təkcə böyük siyasi hadisə deyil, həm də İran cəmiyyətinin köklü şəkildə yenidən qurulması idi. Xomeynizm dini və məzhəbi siyasi ilə birləşdirdi, onları inqilabi vətənpərvərlik və dövləti isə ilahi bir mandat kimi qəbul etdi. Dini dövlət yolundan kənara çıxacaq hər hansı bir dəyişikliyi özünə xəyanət hesab edib siyasəti məzhəblə birləşdirib yeni sistem yaratdı. İranda dövlət sadəcə siyasi varlıq deyil, daha çox yer üzündə görünməyən səmavi məzmunların təcəssümüdür. Bu qavrayış Çin kimi praqmatik çeviklikdən istifadə etmək gücünü məhv etdi. İranda iqtisadi və ya sosial islahat üçün istənilən çağırış təkcə siyasi təhlükə deyil, həm də dəyişiklik çağırışlarını küfr səviyyəsinə qaldıran mənəvi təhlükədir.
Doğrudur, Çin Kommunist Partiyasının mərkəzi nəzarəti zahirən Vilayət-i Fəqih rejiminin İran cəmiyyəti üzərində nəzarətinə bənzəyir, İranın siyasi quruluşu daha mürəkkəb və kövrəkdir. İranda dini ünsürlərlə rejimin respublika və hərbi ünsürlərinin incə tarazlıqda birgə yaşaması istənilən islahat təşəbbüsünü riskli avantüraya çevirir.
Daha da önəmlisi, İran təcrübəsindən fərqli olaraq, Çin təcrübəsinin iqtisadi uğuru Kommunist Partiyasına yeni legitimlik mənbəyi təmin edib. O, müxalifləri neytrallaşdırmaq və milli kimliyi pozmadan və ya rejimin ideoloji saflığının olmaması üçün yüksək qiymət ödəmədən, ziddiyyətli bir modeli, yəni kommunist idarəsi altında kapitalist iqtisadiyyatı tətbiq etmək üçün həlledici güc təklif edib.
Həm Çin, həm də İran xarici təhlükələrdən şübhələnsələr də, onların reaksiyaları kökündən fərqli idi. Çin xarici təsirlərə qarşı durmaq üçün iqtisadi artım və hərbi modernləşmə ilə bağlı immunitetindən və mövqeyindən istifadə edib. O, 1978-ci ildən toplanmış dərin struktur dəyişikliyinin təsirlərindən qorxmadan ölkəni birləşdirmək üçün millətçilikdən və iqtisadi uğurdan istifadə edib. Digər tərəfdən, İran rəhbərliyi dəyişikliyə mane olur. İstənilən ideoloji dəyişiklikdən narahat olması İran xarici təsirlərə qarşı müqavimət qabiliyyətinin zəifləməsinə və inqilabi dövlətin süqutuna aparır. İran sərt ideoloji mövqeyinə bəraət qazandırmaq üçün xarici təhlükə ideyasından, xüsusən də ABŞ və müttəfiqlərindən istifadə edib və etməkdə davam edir.
Çin kommunizmi sübut etdi ki, o, Kommunist Partiyasının gücünün nüvəsini saxlayaraq, dəyişən şərtlərə cavab olaraq təkamül edə və uyğunlaşa bilər. O, öz strateji çəkisindən istifadə edərək, fikir ayrılıqlarını və rəqabəti qoruyub saxlamaqla, körpülər qurmaqla rəqibləri ilə balanslaşdırılmış münasibətlər qurdu. İranın dini ideologiyasına gəlincə, o, problemli dövlət kimliyində dərin kök salıb, hər hansı əsaslı dəyişikliyi İran inqilabının parçalanmasına təhdid hesab edir və bu, rejimin dağılmasına gətirib çıxara bilər.
Qeyd edək ki, 1949-cu ilin payızından Çin Kommunist Partiyasının hakimiyyəti altında olan Çində dəyişikliklərin başlanması 1978-ci ildə İran İnqilabının doğulması ilə eyni vaxta təsadüf edir. Belə olan halda İranın hələ də işin istiqamətini dəyişməyə vaxtı varmı? Görünür, İran üçün islahat yolu sadəcə çağırış deyil, ekzistensial çağırışdır, çünki beynəlxalq ictimaiyyətdən getdikcə daha çox təcrid olunmasına, iqtisadi potensialının israf edilməsinə və hətta minimal uyğunlaşma qabiliyyətinin olmamasına baxmayaraq, sağ qalmağı və rejimin ideoloji saflığının qoruyub saxlanmağı bacarır.
İsrailin keçmiş baş naziri Naftali Bennetin qeyd etdiyi kimi, İran bu gün Çindən çox Sovet İttifaqının təcrübəsinə daha yaxın görünür. Sovet Rusiyası kimi, Xomeyninin İranı da ideoloji əhənglənmədən, korrupsiyadan və cəmiyyətlə əlaqəni itirməkdən əziyyət çəkir və bu, öz məhvinə səbəb ola bilər.
çap et