ABŞ-Sakit Okean İnstitutunun sözlərinə görə, 2020-ci ildən 2023-ə dünyada su səbəbindən çox fikir ayrılığı qeydə alınıb, bu da ölkələr arasındakı münaqişələrə çevrilib.
İqlim böhranı ilə artacağı gözlənilən su gərginliyi və ölkələr sərhədlər arasında qalan su ehtiyatları münaqişələrə səbəb olur. Ekspertlər isə problemlərin diplomatiya yolu ilə həll edilməli olduğunu söyləyirlər.
İqlim dəyişikliyi nəticəsində temperaturda həddindən artıq artımı dünyanın bir çox yerində quraqlığa səbəb olur. Müxtəlif mənbələrdən tərtib olunan məlumata görə, birdən çox ölkənin sərhədləri daxilində yerləşən su ehtiyatlarındakı dəyişikliklər regional gərginliyin artmasına səbəb ola bilər.
“USA-Based” Dünya Resursları İnstitutunun məlumatlarına görə, dünyanın 25 ölkəsi bütün il boyu çox yüksək su gərginliyi yaşayır. Bu ölkələrin əhalisi dünyanın ümumi əhalisinin dörddə birini təşkil edir. Dünyanın əhalisinin yarısına uyğun 4 milyard insan, ilin ən azı bir ayında yüksək səviyyədə su gərginliyi yaşayır. Bu şəkil insanların iş həyatına, qida ehtiyaclarını və enerji təhlükəsizliyinə birbaşa təsir göstərir.
Suyun gərginliyi ilə yaşayan 5 ölkə – Bəhreyn, Kipr, Livan, Oman və Qatar siyahıya alınıb. Su ehtiyatları az olsa da, daxili, kənd təsərrüfatı və sənaye istifadəsindən irəli gələn yüksək tələb bu ölkələrdə suyun probleminin əsas səbəbi kimi göstərilib.
Yaxın Şərq və Şimali Afrika və Cənubi Asiya suyun gərginliyi ilə mübarizə aparan bölgələridir. Yaxın Şərq və Şimali Afrikada əhalinin 83 faizi və Cənubi Asiyada əhalinin 74 faizi su probleminə məruz qalır.
Bununla birlikdə, 2050-ci ilə qədər, qlobal su tələbinin 20 faizlə yüzdə 25 nisbətində artacağı təxmin edildikdə, 1 milyard insanın bu problemlə qarşılaşacağı təxmin edilir. Orta Şərq və Şimali Afrika bütünlüklə son dərəcə ciddi çətinlik yaşayacaq.
***
2050-ci ilə qədər su tələbatının ən böyük dəyişikliyinin Böyük Səhradan cənubdakı Afrikada yaşanacağı gözlənilir və bölgədəki ölkələrdə su tələbi 163 faiz artacaq. Bu qitəni 43 faiz artımla Latın Amerikası izləyir.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) tərəfindən bu il nəşr olunan Dünya Suyun İnkişafı Hesabatında çaylar, göllər və yeraltı qaynaqlar dünyanın 60 faizini təşkil edir. 310-dan çox çay və 468 su qaynağı iki və ya daha çox ölkə tərəfindən paylaşılır. 153 ölkə həmin çaylardan, göllərin və su qaynağından istifadə edir.
Qlobal su gərginliyi artdıqca, xüsusən də sərhəd su ehtiyatları dünyanın müxtəlif yerlərində gərginliyə səbəb olur. ABŞ-Sakit Okean İnstitutunun tədqiqatlarına əsasən, 2020-ci ildən 2023-ə qədər su ilə əlaqəli 400-dən çox münaqişə yaranıb. Bəziləri ölkələr arasında, bir çoxu ölkə daxilində baş verən münaqişələrin əksəriyyəti insidentə çevrilib və ölümlə nəticələnib.
***
Bu münaqişələrin 6-sı, Qırğızıstan-Tacikistan və Qırğızıstan-Özbəkistan arasında Orta Asiya bölgəsində baş verib. Ən azı 31 nəfər ölüb, 150 nəfər yaralanıb və 2021-ci ildə Qırğızıstan və Tacikistan arasında su münaqişəsi nəticəsində baş verən toqquşmalarda təqribən 10 min nəfər yaşadıqları bölgələrdən təxliyə edilib.
Cənubi Asiyada, 97 münaqişənin qeyd olunduğu – Hindistan, Pakistan, Əfqanıstan, Banqladeş, İran və Nepalda əksəriyyəti kənd təsərrüfatında istifadə olunan suyun paylaşılmasında insidentlər baş verib.
Cənub-Şərqi Asiyada, əksəriyyəti Myanma və İndoneziya arasındakı 15 ayrı su böhranı nəticəsində bölgədəki müxtəlif silahlı qruplar su ehtiyatlarına hücumlar təşkil edib.
Yaxın Şərqdəki 156 münaqişənin əksəriyyəti, Suriya və Yəməndə davam edən vətəndaş müharibəsində əsas səbəb su ehtiyatları olub. Bundan əlavə, İran, Livan və İraqda su gərginlikləri olub.
Cənubi Avropada 2 (Albaniya (1), Yunanıstan (1)), Mərkəzi Avropada isə 5 (hamısı Fransada) su münaqişəsi baş verib.
Şimali Afrikada 26 hadisə (əksəriyyəti Liviya və Sudanda) baş verib. Liviyadakı bəzi münaqişələr bölgədəki su qıtlığı səbəbiylə etirazlar nəticəsində güclənib. Bəziləri vətəndaş müharibəsi zamanı su ehtiyatları strateji hədəflər olub. Sudanda, müxtəlif silahlı qruplar bəzi çayların uğrunda birbaşa toqquşublar.
Böyük Səhradan cənubdakı Afrikanın bir çox ölkəsində 111 münaqişə olub. Cənubi Sudan, Burkina Faso, Somali, Mali, Efiopiya və Keniyadakı hadisələr dünyanın gündəmində olub.
Latın Amerikası və Karib dənizindəki 51 gərginliyin əksəriyyəti Meksika, Venesuela və Peruda baş verib. Bu ölkələrdə müxtəlif qruplar arasında, yaxud administrasiya və ictimaiyyət arasında qarşıdurmalar yaşanıb.
Şimali Amerikada, 12 hadisə, əksəriyyəti ABŞ-da, su ehtiyatlarında və ya paylama şəbəkələrində müxtəlif cinayətlər baş verib.
***
Avropa Birliyi (AB) tərəfindən hazırlanan bir araşdırmaya görə, 2018-ci ildə birgə tədqiqat mərkəzi (JRS), xüsusilə su qıtlığı, yüksək əhali sıxlığı, iqlim problemləri üzündən gərginlik yaranıb.
JRS, xüsusən də Şimali Afrikadakı Nil, Cənubi Şərqi Asiyada Brahmaputra, Asiyada İndus, Qərbi Asiyada Dəclə-Fırat çayları və Şimali Amerikadakı Kolorado çayı bir neçə ölkənin ərazisindən keçir. Su münaqişələri bölgələri dünyanın ən qaynar nöqtələrindəndir.
Hollandiyalı alimlərinin keçən il nəşr olunan “2050-ci ilə qədər çay hövzələrindəki daşqınlar səbəbindən yaranan münaqişələr, ssenarilər və ehtimallar” adlı hesabatında qeyd olunur ki, bəndlər və iqlim dəyişikliyinin çaylarda yaradacağı fəlakətlər ölkələr arasında toqquşmalara səbəb ola bilər.
Afrikadakı Eritreya, Efiopiya, Ruanda və Uqanda, Efiopiya, Keniya və Somali – Cuba çayı boyunca; Burkina Faso, Niger və Mavritaniya – Niger çayı boyunca, Mozambik və Malavi Zambezi çayı boyunca; Benin və Toqo Volta çayı boyunca; Efiopiya, Cənubi Sudan və Uqanda Turkana gölünün ətrafında yerləşdiyindən tədqiqatda qarşıdurma riskləri yüksək olan ölkələr kimi qeyd edilib.
Asiya, Hari, Hari, Helmend çayları və Aral gölü də Əfqanıstan və Pakistanı qarşı-qarşıya gətirə bilər. Tədqiqatda, Yaxın Şərqdəki Dəclə-Fərat, Cənubi Amerikadakı Orinoko, Cənubi Şərqi Asiya Brahmaputra və Qangaputra çayları da riskli nöqtələr başlığı altında siyahıya alınıb.
***
İqlim dəyişikliyi və enerji fəaliyyəti üzrə mütəxəssis İlhan Sağsen əhalinin böyüməsi, iqlim dəyişikliyi, yanlış suvarma və israfçılıq su ehtiyatlarının həcmini və keyfiyyətini azaltdığını deyib: “Onsuz da qıt olan və dünya boyu bərabər paylanmayan su ehtiyatlarından istifadə son dərəcə kirtikdir”.
Sağsen gələcəkdə su müharibələrinin olacağına diqqət çəkib: “Ümumiyyətlə, sahil ölkələri arasında əhali sıxlığı və sudan istifadədə fərqlər var. Üstəlik, müharibələr də su ehtiyatlarına daha çox mənfi təsir göstərəcək. Beləliklə, iqlim dəyişikliyi və su ehtiyatı ilə əlaqədar tədbirlər görməsək bir müddət sonra təbiət bizi buna məcbur edəcək. Ətraf mühitlə əlaqədar tədbirlər, ümumi layihələr əməkdaşlıq və fayda ilə həll edilməlidir”.
çap et