Müqavimət, yoxsa diplomatiya?

Dilemma qarşısında qalan İranın xarici siyasətdəki ziddiyyətləri davam edir

Xarici işlər naziri olmaq diplomatın çata biləcəyi ən yüksək vəzifədir və 1988-ci ildən İran Xarici İşlər Nazirliyində çalışan Araqçı üçün mühüm nailiyyətdir. Lakin Zərifin tez-tez şikayət etdiyi kimi, bu mövqe İranda həsəd aparacaq bir şey deyil. Çünki Tehran uzun müddətdir ki, bir-biri ilə açıq-aşkar ziddiyyət təşkil edən, mübahisələrə səbəb olan xarici siyasət yürüdür.

İran bir tərəfdən region və daha uzaq ölkələrlə mehriban qonşuluq münasibətləri quracağına söz verir və ABŞ və müttəfiqləri tərəfindən uzun müddətdir iqtisadiyyatını iflic vəziyyətinə salan sanksiyaların götürülməsini istəyir, digər tərəfdən bir çox ərəb ölkəsində və əksəriyyəti Qərb tərəfindən qara siyahısına salınmış, “terror təşkilatları” hesab olunan silahlı qruplaşmalara havadarlıq edir, onları silah-sursat və başqa vasitələrlə təmin edir. Bu iki məqsəd təkcə mücərrəd nəzəriyyədə deyil, həm də birbaşa praktikada bir-biri ilə açıq şəkildə ziddiyyət təşkil edir.

Məsələn, prezident Pezeşkian seçki kampaniyası zamanı dəfələrlə ölkəsinin adını İran, Şimali Koreya və Myanmada çirkli pulların yuyulması ilə mübarizə aparan Parisdə yerləşən Maliyyə Fəaliyyət İşçi Qrupunun (FATF) qara siyahısından çıxarmaq istədiyini bəyan edərkən, eyni zamanda bir çox “terror təşkilatları” olaraq təyin olunan silahlı qrupların daxil olduğu “Müqavimət Oxu”na tam dəstək vəd edib. İran bu qrupları silahlandırmaq və maliyyələşdirməyə davam edərkən adını FATF-ın qara siyahıdan çıxarmasını necə gözləyə bilər? Keçən ay keçirilən prezident seçkilərində Pezeşkiana uduzan Səid Cəlili kimi sərt mühafizəkarlar ən azı bu məsələdə daha ardıcıldırlar və İranın FATF ilə problemlərini həll etmək səylərinə qarşı çıxırlar.

Bu ziddiyyətin əlaməti ötən il Səudiyyə Ərəbistanının xarici işlər naziri Feysəl bin Fərhanın Tehrana səfəri zamanı göründü. Səudiyyə naziri az qala iranlı həmkarı ilə keçirdiyi mətbuat konfransından imtina edəcəkdi. Çünki nazir Feysəl məzhəb qüvvələrinin döyüşləri də daxil olmaqla, İran İnqilab Keşikçiləri Korpusunun (SEPAH) xarici qolu olan Qüds Qüvvələrinin komandanı kimi illərdir “Müqavimət Oxu”nun əməliyyatlarını Suriyada koordinasiya edən Qasım Süleymaninin portreti altında dayanmaqdan imtina edib. İran tərəfi mətbuat konfransı keçirmək üçün biabırçı şəkildə zalı dəyişməli olub. Lakin zalın dəyişdirilməsi İran rejiminin fundamental inanclarından əl çəkmədən edə biləcəyi güzəştlərin son həddi idi.

Araqçının xarici işlər naziri olması İranın ali dini lideri Əli Xamneyinin müəyyən güzəştlərə meyilli olduğunu göstərir. Əks halda, o, niyə Pezeşkiyanın prezident seçkilərində namizədliyini irəli sürməsinə icazə verərdi?

Görünür, İran rejimi əvvəlki prezident İbrahim Rəisinin bu ilin əvvəlində helikopter qəzasında vaxtsız ölümündən əvvəl ölkəni viran qoyan siyasətə hakim olan sərt mühafizəkarlardan uzaqlaşmaq istəyir. Aydındır ki, Xameneyi rejimin getdikcə daha çox təcrid olunmasından narahatdır və müəyyən nəfəs məkanı yaratmaq istəyir. “İran nə qədər dəyişəcək” sual isə açıq qalır.

Xarici siyasət gündəmini açıqlayan Araqçı, İranın “Müqavimət Oxu”nu dəstəkləməyə davam edəcəyini vurğuladı və Şura Şurasında etdiyi çıxışda bu məqsədin “gündəmlərinin başında” olduğunu bildirdi. Eyni çıxışında Araqçı İranın ABŞ-a qarşı düşmənçiliyinin davam edəcəyini də etiraf edib və üzvü olduğu hökumətin ABŞ-a qarşı “münaqişənin idarə edilməsi” yanaşmasını tətbiq edəcəyini vurğulayıb. Avropa ölkələri ilə bağlı Araqçı onları Tehrana qarşı “səhv və düşmənçilik” davranışlarını düzəltməyə çağırıb və bunun sonradan yaxşı münasibətlərə gətirib çıxara biləcəyini vurğulayıb. XİN rəhbəri həmçinin bəyan edib ki, hökumətinin xarici siyasət prioritetləri Çin, Rusiya və “sanksiyaların yaratdığı çətin anlarda İranın yanında olan digər ölkələr”, eləcə də Afrika, Latın Amerikası və Şərqi Asiyada yüksələn güclər olacaq.

Hökumətin uzun müddətdir Tehranın siyasəti olan sanksiyaları “zərərsizləşdirməyə” və mümkünsə aradan qaldırmağa çalışacağını bildirən Araqçı, onların ləğvi cəhdində tələsik hərəkət etməyəcəyini və bitməyən danışıqların tələsinə “düşməyəcəyini” bildirib. 2015-ci ildə İran və dünya gücləri arasında nüvə sazişinin imzalanmasındakı roluna görə onu tənqid edən sərt tərəfdarlara cavab olaraq, hətta qatı mühafizəkar keçmiş prezident Rəisi də ABŞ-la danışıqları davam etdirdiyini və iki dəfə razılığa gəlməyə çox yaxınlaşdığını deyib: “Yekun razılaşma olsa da, ona məlum olmayan səbəblərdən bu baş tutmadı”.

Xülasə, İranın xarici siyasətindəki ziddiyyətlə tez-tez mübarizə aparan Abbas Araqçı keçmiş müdiri Cavad Zərifdən fərqli olaraq bu ziddiyyəti qəbul etmiş kimi görünür. Üstəlik, deyəsən, İranın Qərblə daha yaxşı münasibətlər qura bilməyəcəyini və ona görə də bununla yaşamalı olduğunu qəbul edib. Əslində problem burasındadır ki, İran sanksiyaları aradan qaldırmasa və ona qarşı tətbiq etdiyi təcrid rejimini qıra bilməsə, Araqçının vədlərinin çoxu yaxın müddətdə reallaşmayacaq. Məsələn, XİN rəhbəri İranın enerji və tranzit mərkəzinə çevriləcəyini və yeni qlobal bazarlara çıxış təmin edəcəyini vəd edir. Bununla belə, İranın daha geniş məqsədləri bir yana dursun, hətta qonşusu İraqla münasibətləri belə sanksiyalarla əngəllənir. Pezeşkian seçki kampaniyası zamanı sanksiyalar ucbatından İranın Çinə dünyada ən ucuz qiymətə neft satmasından dəfələrlə şikayət edib. Belə olan halda Tehran sanksiyaları ləğv etmədən öz məqsədlərinə necə nail ola bilər?

Bu da bir həqiqətdir ki, İran İsrail dövlətini məhv etməyə çağıran və ötən oktyabrın 7-də İsrailə qarşı qətliam həyata keçirən silahlı birləşmələri silahlandırmaq siyasətinin birbaşa nəticəsi olaraq müharibə ehtimalından ciddi təhlükə qarşısındadır. İranın ali dini lideri Xameneyi ABŞ ilə gizli də olsa davam edən danışıqlara baxmayaraq, ölkəsinin siyasətinin 2018-ci ildən bəri “müharibə, danışıqlar yoxdur” olduğunu açıqlayıb. Ekspertlər deyirlər ki, bu siyasət nə müdafiə oluna bilər, nə də davamlı. İran müharibədən qaçmaq istəyirsə, diplomatiya və danışıqlar yolunu seçməlidir. Bu, Tehranın regionda sabitliyi pozan rolundan əl çəkməsilə bağlı razılığın əldə olunması deməkdir.

Prezident Pezeşkian üçün ən böyük suallardan biri onun ilk xaricə səfəri üçün hansı ölkəni seçəcəyidir. Regional barışıq tərəfdarları onun ilk səfərini Ər-Riyada edə biləcəyini söyləsələr də, başqa bir ehtimal Pezeşkianın oktyabrda Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin və Cənubi Afrikadan ibarət BRİKS ölkələri qrupunun zirvə toplantısı üçün Rusiyanın Kazan şəhərinə gedəcəyidir. Bu səfər zamanı Moskva ilə uzunmüddətli strateji saziş imzalana bilər. Bununla belə, bəzi iranlı ekspertlər, o cümlədən İranın Afina və Nikosiyadakı keçmiş səfiri Pezeşkianı ilk xarici səfərini qeyri-paytaxt şəhərə etməkdən çəkinməyə və BRİCS iclasına Araqçını və ya vitse-prezident Məhəmməd Rza Arifi göndərməyə çağırıb.

Nəticə etibarı ilə deyə bilərik ki, İran prezidenti Pezeşkianın məqsədindən asılı olmayaraq, Tehran öz milli maraqlarını həyata keçirmək, yoxsa qlobal davanın mərkəzinə çevrilmək istəyinə qərar verənə qədər İranın xarici siyasətindəki ziddiyyətlər davam edəcək.