“James Webb” Kosmik Teleskopu (JWST) 6 yeni “yaramaz obyekt” aşkar edib. Tapıntılar həm ulduzların, həm də planetlərin əmələ gəlməsi ilə bağlı məlum olanları yenidən yaza bilər.Qeyri-rəsmi planetlər heç bir ulduzun ətrafında fırlanmadan özbaşına dolanan göy cisimlərinə aiddir.
Süd Yolunda olan bu nadir cisimlər Günəş sistemindəki planetlər kimi bir vaxtlar bir ulduzun ətrafında fırlanmış və sonra necəsə ulduzun cazibə qüvvəsindən qopmuş ola bilər.
Bəzi saxta planetlərin planetlərdən daha çox ulduzlara bənzər bir proseslə əmələ gəldiyi də ehtimal edilir.
Yerdən təxminən 960 işıq ili uzaqlıqda yerləşən NGC 1333 adlı dumanlığı araşdıran JWST bu tip 6 yeni obyekt tapıb.
Dumanlıqlar çoxlu ulduzların doğulduğu qaz və toz buludlarına aiddir. Ulduzlar öz cazibə qüvvəsi altında qaz və toz buludunun çökməsi zamanı əmələ gəlir. Planetlər isə ümumiyyətlə bu prosesdən qalan maddədən əmələ gəlir.
Məsələn, Günəş sistemindəki planetlər ulduzu əhatə edən qaz və tozdan ibarət protoplanetar diskdə material toplayaraq doğulub böyüyüblər.
Bir göy cisminin ulduz sayılması üçün ən mühüm xüsusiyyət onun nüvə birləşmə reaksiyalarına məruz qalaraq enerji çıxarmasıdır. Bunu edə bilməyən, lakin kütləsi planetlərdən qat-qat böyük olan cisimlərə qəhvəyi cırtdanlar deyilir.
“Preprint server arXiv”də dərc edilən və resenziyalı “The Astronomical Journal” jurnalında dərc edilməsi təsdiqlənmiş yeni məqalədə JWST-nin müşahidələrini araşdıran alimlər 6 yaramaz planetin ulduzlar kimi əmələ gəldiyini təxmin edirlər.
NGC 1333-də sözügedən obyektlərin kütləsi Yupiterdən 5-10 dəfə böyükdür. JWST-nin bundan daha kiçik obyektləri aşkarlaya bilsə də etməməsi, bu şəkildə əmələ gələn yaramaz planetlərin kütləsi üçün aşağı sərhədin 5 Yupiter kütləsi olması aydınlaşır.
Baş müəllifi olduğu Con Hopkins Universitetinin astrofiziki Rey Cayavardhana deyir ki, “Müşahidələrimiz təbiətin planetar kütləli obyektləri ən azı iki fərqli yolla əmələ gətirdiyini təsdiqləyir”.
Onlar da ulduzlar kimi qaz və toz buludunun büzülməsi və ya Yupiterin bizim Günəş sistemimizdəki kimi gənc ulduzların ətrafındakı qaz və toz disklərindən əmələ gələ bilər.
Alimlər müşahidə ediblər ki, 6 yaramaz planetdən ən kiçiyi təəccüblü şəkildə protoplanetar diskə bənzər bir halqa ilə əhatə olunub.
Diskdəki cisimlərin peyk, yoxsa planet olduğu hələlik bəlli deyil. Lakin astronomlar şübhələnirlər ki, bu yaramaz planetlər özlərinə məxsus “mini planetlər” yaradırlar.
Tədqiqatçılar dumanlıqda çox nadir bir fenomenlə də qarşılaşıblar – 6 yaramazdan başqa bir qəhvəyi cırtdanın bir yoldaş planeti var idi.
“Bu cüt yəqin ki, ikili ulduz sistemləri kimi büzüşərkən parçalanan buluddan əmələ gəlib. Təbiət fövqəladə müxtəlif sistemlər yaradır və bizi ulduz və planetlərin formalaşması modellərimizi təkmilləşdirməyə sövq edir”, – Cayavardhana deyib.
Alimlər yeni yaramaz planetlərin atmosferlərini öyrənmək və onların mini-planetlər istehsal edib-etmədiyini müəyyənləşdirmək üçün JWST-dən istifadə etməyi planlaşdırırlar.
Con Hopkins Universitetinin astrofiziki və məqalənin aparıcı müəllifi Adam Lanqeveld “Biz ulduzların əmələ gəlməsi prosesinin sərhədlərini araşdırırıq”, – deyib.
Əgər gənc Yupiterə bənzər bir cisim varsa, onun uyğun şəraitdə ulduza çevrilməsi mümkündürmü? Bu həm ulduzların, həm də planetlərin əmələ gəlməsini başa düşmək üçün vacib kontekstdir.
çap et