ABŞ Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin (MKİ) direktoru Uilyam Börns və Britaniya Xarici Kəşfiyyat İdarəsinin (MI-6) direktoru Riçard Murun bir neçə gün əvvəl Londonda “Financial Times” qəzetinin təşkil etdiyi tədbirə qatılması presedent idi. Çünki bu, işinin mahiyyəti məxfiliyə əsaslanan iki qurumun rəhbərini bir araya gətirən ilk platforma idi.
Börns və Murun “kəşfiyyat diplomatiyası” çərçivəsində bu nadir görüşdə bütün məsələlər haqqında dedikləri maraqlı idi. Onun Rusiya və Çinə qarşı qəbul edilən müharibə və diplomatiya arasında “gizli qarışığı” və süni intellektə investisiya etmək üçün özəl sektorla tərəfdaşlıqlar haqqında açıqlamaları xüsusilə diqqəti cəlb edirdi.
Bu dialoqda gündəmə gətirilən mühüm məsələlər arasında girovların dəyişdirilməsi razılaşması və Qəzzada atəşkəs olub. Börns, bir çox ABŞ rəsmilərinin dediklərini təkrarlayaraq, razılaşmanın 90 faiz hazır olduğunu söyləyib. Onun sözlərinə görə, komandası razılaşmanın qalan hissəsinə dair İsrail və “HƏMAS”ın mövqeləri arasındakı fərqi aradan qaldıracaq bir təklif hazırlayır. O, daha sonra qeyd etdi ki, Yaxın Şərqdə onilliklər ərzində işlədiyi təcrübə ona müqavilənin qalan hissəsinin ən çətin olduğunu söyləyir və ola bilsin ki, bir çox insanlar sazişin növbəti mərhələsində başa çatması ilə bağlı “pessimist”dirlər.
Həqiqətən də, Yaxın Şərq məyusluqlar və buraxılmış fürsətlər deposudur. Yaxın keçmişdən buna iki misal göstərmək olar. Necə ki, prezident Co Bayden Demokratlar Partiyası və onun kölgə namizədi Kamala Harrisin seçkilərdə şanslarını artırmaq üçün hazırda Yaxın Şərqdə razılığa gəlməyə çalışırsa, 2000-ci ildə prezident keçmiş prezident Bill Klinton, Hafiz Əsəd və ya Fələstin prezidenti Yasir Ərafatla İsrail arasında tarixi razılaşmanın əldə edilməsi üçün bütün gücünü sərf etdi.
Suriya xəttində sülh sazişi hazır idi və İsrailin 4 iyun 1967-ci il sərhədinə qədər bütün Qolandan çıxarılması, təhlükəsizlik tənzimləmələri, sülh və Tel-Əviv ilə Dəməşq arasında münasibətlərin normallaşdırılması da daxil olmaqla bütün aspektlər tamamlanmışdı. Bir “xırda detal” qalırdı – 4 iyun sərhədinin çəkilməsi. Əsəd “üzməyə öyrəşdiyi” Qaliley gölünün sahillərinə nəzarət etmək istəyirdi, İsrailin baş naziri Ehud Barak isə İsrailin təhlükəsizliyi üçün zəruri olan gölün sahillərindən vaz keçməkdən imtina edirdi.
Müqavilənin mətni indi olduğu kimi hazır idi, hətta indikindən daha çox. Sülh müqaviləsinin mətninin 99 faizi yazılmışdı və çox az şey qalmışdı. Lakin 2000-ci ilin martında Klinton-Əsəd sammiti dağıldı və sülh sazişi səhifəsi bağlandı. Əsəd sülh müqaviləsini imzalamadan bu dünyadan köçdü.
2000-ci ilin iyununda Əsədin ölümü ilə diqqət Fələstinə yönəldi və Klinton səlahiyyət müddətinin qalan hissəsində orada böyük bir irəliləyiş etməyə çalışdı. İyul ayında Kemp Deviddə sammitə ev sahibliyi etdi və Ağ Evdəki son anına qədər müqavilə üzərində işləməyə davam etdi.
Necə ki, indi Qəzza razılaşması və dörddə bir əsr əvvəl Suriya ilə bağlanmış müqavilə kimi, Fələstin-İsrail razılaşmasının 90 faizindən çoxu hazır idi və Fələstin dövləti, sərhədləri, demilitarizasiyası, hava məkanı, torpaq mübadiləsi, qaçqınlar və köçkünlərlə bağlı hər şey hazır idi. Qüdsün, onun bəzi məhəllələrinin və Məscidül-Əqsanın gələcəyi ilə bağlı “kiçik bir detal” qalmışdı. Lakin 2000-ci ildə danışıqlar nəticəsiz qaldı. Mühasirəyə alınıb Ərəfat 2004-cü ilin sonunda dünyasını dəyişdi. Əbu Əmmar sülh müqaviləsini imzalamadan dünyadan köçdü.
O zaman sülh sazişlərinin imzalanmasının yeni Yaxın Şərqə aparan yeni dinamikaya gətirib çıxaracağına dair mərclər edilirdi. İndi, Burns və Murun qeyd etdiyi kimi, amerikalılar Qəzzada atəşkəs sazişinin imzalanması və girov mübadiləsinin regionda Həmas ideyalarından daha yaxşı bir fikir təklifini ehtiva edən yeni dinamikaya gətirib çıxaracağına mərc edirlər. Ertəsi gün Qəzzada və israillilərin və fələstinlilərin birlikdə yaşamasına imkan verən siyasi həllə aparan prosesin başlanması, Cənubi Livanda Mavi Xətt üzrə razılaşmalar, Qırmızı dənizdə naviqasiyanı Husilərin hücumlarından xilas etmək, Yaxın Şərqdə yeni regional üfüqün qapısını açmaq – bütün bunlara ümid edilir..
Bölgənin gələcəyi Filadelfiya və Netzarim dəhlizlərinə nəzarət və İsrailin Qəzzadan çıxarılmasını ehtiva edən Qəzza razılaşmasının təxminən 10 faizindən asılıdır. Amma həqiqət budur ki, qalan bu “xırda detallar” bir tərəfdən İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahunun fundamental üstünlüklərini və siyasi gələcəyini, digər tərəfdən isə “HƏMAS” terror təşkilatının və onun regional ittifaqlarının, xüsusən də İranla ittifaqının prioritetlərini ümumiləşdirir. Əslində, Baydenin bəzi məsləhətçiləri əmindirlər ki, bu, Yaxın Şərqdə daha bir qaçırılmış fürsət ola bilər. İordaniya ilə İordan çayının qərb sahili arasındakı Kral Hüseyn körpüsündə baş verənlər, istər Əmmanın dediyi kimi “fərdi bir hərəkət”, istərsə də Netanyahunun dediyi kimi İranın “şər oxu”nun işi olsun, xəyal qırıqlığı və “itirilmiş imkanlar” xəzinəsindən başqa bir şey deyil.
çap et