Son vaxtlar “kosmosda qapalı qalan astronavtlar” başlıqlı xəbərlər çox yayılıb. Bu xəbərlər doğru olsa da, bu, tam olaraq belə deyil. Beynəlxalq Kosmik Stansiyaya (BKS) iki astronavt göndərən “Boeing”in Starliner kapsulası texniki nasazlıqlar səbəbindən planlaşdırılan vaxtda Yerə qayıda bilməyib. Sentyabrın 7-də Yerə təhlükəsiz qayıdışını yoxlamaq üçün kapsul içəridə astronavtlar olmadan Yerə boş qayıtdı.
Kosmosa səyahət riski
Xüsusilə insanın kosmos səyahəti çox mürəkkəb və son dərəcə həssas prosesləri əhatə edir. Kosmos səyahətləri astronavtların raketlə kosmosa buraxılması, kosmik gəminin orbitə yerləşdirilməsi, Beynəlxalq Kosmik Stansiya ilə birləşmə və nəhayət Yerə qayıtması kimi mərhələlərdən ibarətdir. Bu proseslərin hər biri milyardlarla dollar sərmayə, illərlə sınaq və ciddi mühəndislik işləri tələb edir.
İnsanlı kosmik əsrin ilk dövrləri olan 60-cı illərdə ABŞ və Sovet İttifaqının Soyuq müharibə ambisiyaları səbəbindən kosmik tədqiqatlara böyük investisiyalar qoyuldu. Bugünkü standartların çoxu Soyuq müharibə dövründə müəyyən edilib. Texnologiya inkişaf etdikcə kosmos tədqiqatları da ən son texnologiyaya uyğun formalaşdırılırdı. İnsanın kosmosa səyahəti kifayət qədər riskli olsa da, statistika göstərir ki, yalnız bir neçə böyük qəza var. ABŞ-ın “Apollon 1”, “Challenger” və “Kolumbiya” qəzaları ağıla gələn ilk nümunələrdir.
“Boeing” və “SpaceX” arasında rəqabət
Kosmos səyahətləri indi davamlı olduğundan, hökumətlərin bu biznesdən çıxması və sektora daxil olan özəl şirkətlər xərcləri azaltmalı idi. Bu səbəblə ABŞ Aeronavtika və Kosmos Agentliyi (NASA) 2005-ci ildə Kosmik Şattle proqramını yaxın gələcəkdə bağlayacağını, ilk dəstəyi özəl şirkətlərə verəcəyini və raketlərin kosmosa daşınması işinin özəl şirkətlər tərəfindən həyata keçiriləcəyini açıqlamışdı. Beləliklə, dövlət yalnız elmi və ya texnoloji addımlara diqqət yetirəcək. NASA-nın planı çox yaxşı işlədi və bir çox kosmik şirkətlər yalnız hissələri, modulları və ya bütün raket sistemlərini hazırlamaq üçün yaradıldı. O dövrdə dəstək alan ən məşhur şirkət “SpaceX” 2010-cu ildə ilk cihazını orbitə göndərdi və 2012-ci ildə Beynəlxalq Kosmik Stansiyaya ilk yük transferini həyata keçirdi.
İnsanları kosmosa göndərən iki şirkət olan “Boeing” və “SpaceX”, bu gün NASA-nın kommersiya heyəti proqramında iki əsas oyunçu kimi görünür. “Boeing” 2014-cü ildə bu proqram üçün NASA-dan 4,2 milyard dollar, “SpaceX” isə 2,6 milyard dollar dəstək aldı.
“Boeing” ilkin planlara əsasən, bu missiyanı 2017-ci ildə tamamlamağı öhdəsinə götürüb. Şirkət “Starliner” kapsulunu düzəldəcək və kosmonavtları Beynəlxalq Kosmik Stansiyaya apararaq raketlə kosmosa çıxaracaqdı. Plana görə, astronavtlar missiyaları başa çatdıqdan sonra həmin kapsulda Yerə qayıdacaqdılar. “Boeing” planın 2017-ci ilə qədər tamamlanmayacağını anlayanda işini uzatmaq qərarına gəldi və ilk sınaqlarını yalnız 2019-cu ildə keçirə bildi.
“Boeing” bu ilk sınaqlarda kosmosa çata bilmədi və araşdırmalar illər boyu davam etdi. Nəhayət, 2022-ci ildə şirkətin cihazı Beynəlxalq Kosmik Stansiyaya pilotsuz çatdı, lakin bu cəhddə yaşanan problemlərə görə insanlı uçuş dəfələrlə təxirə salındı. NASA normal olaraq “Boeing”in heç bir şübhə yeri olmayana qədər sınaqlarını davam etdirəcəyini gözləyirdi. Bununla belə, “Boeing” birtəhər NASA-nı razı saldı və 5 iyun 2024-cü ildə astronavtlar Batç Uilmor və Sani Uilliyams ilə Floridadakı Kennedi Kosmik Mərkəzindən “Atlas V” raketini kosmosa buraxdı. Əslində bu buraxılışın mayın 6-da keçirilməsi planlaşdırılırdı. Lakin mühəndislər təzyiq klapanlarında bəzi problemlər aşkar etdikdən sonra buraxılış qeyri-müəyyən müddətə təxirə salınıb. Bir neçə dəfə təxirə salınan təqdimat tarixi nəhayət, iyun 6-da Bakı vaxtı ilə 14.34-də baş tutdu.
NASA kapsulun Beynəlxalq Kosmik Stansiyaya bağlanmasından dərhal əvvəl helium sızması aşkar etdi. İki astronavtın missiyası normal olaraq cəmi 8 gün davam edəcəkdi. Lakin NASA missiyanın uzadıldığını və astronavtların iyunun 18-dən sonra heç bir problem olmadan Nyu Meksikoya enəcəklərini açıqladı. Geri dönüşün gecikməsinə səbəb kosmonavtların kosmosda gəzinti zamanı digər astronavtlara kömək etməsi göstərildi.
“Boeing” iyunun 14-də açıqlama verərək, Yerə dönüş tarixinin 25 iyundan sonra olacağını açıqladı. İyunun 21-də qayıdış bir daha təxirə salındı və təxirə salınma səbəbi yenə kosmosa yardım olaraq göstərildi. Bu günlərdə astronavtların kosmosda qapalı qalması ilə bağlı söz-söhbətlər artmağa başlayıb. Bu problemi həll etmək səyləri sayəsində Yerə qayıtmaq həftələr çəkdi. Belə problemlər yer üzündə tez həll olunsa da, kosmosda son dərəcə çətinləşir. “Boeing” çox böyük şirkət olduğu üçün bu məsələ böyük prestij məsələsinə çevrilib.
“Boeing” göndərdi, “SpaceX” onu geri qaytaracaq
Proses uzandıqca NASA astronavtlar Uilmor və Uilliyamsın təhlükəsizliyinə son dərəcə vasvası yanaşdı. “Starliner”in yerləşdirilməsi zamanı yaşanan helium sızması və nəzarət sistemi problemləri NASA-nın insanlı uçuş standartlarına cavab vermədiyi üçün bundan sonra astronavtları Yerə təhlükəsiz qaytarmaq üçün “Crew-9” missiyasına “Boeing” deyil, “SpaceX”in daxil edilməsi qərara alındı. Buna görə də “Starliner” pilotsuz qayıtdı və ilkin nəticələrə görə, kapsul yerə təhlükəsiz enib. NASA və “Boeing” bu dönüş zamanı məlumat toplamaqda davam edir. “Boeing” təslim olmasa, gələcək missiyalarında bu məlumatlarla sistemini daha da təkmilləşdirə bilər.
Bu gecikmə səbəbindən NASA və “SpaceX” “Crew-9 Dragon” cihazını yenidən konfiqurasiya etməli və astronavtlar üçün “Dragon”a xas skafandrlar daşımalı olacaq. Normalda 4 astronavtla getməli olan “Crew 9 Dragon”, 2 astronavtla kosmosa gedəcək və geri qayıdarkən Batç və Sanini Yerə gətirəcək.
“Starliner” proqramının davamlı olaraq yaşadığı problemlər “Boeing”in “SpaceX” ilə rəqabətdə geri qalmasına səbəb olur. Digər tərəfdən “SpaceX”, 2020-ci ildən bəri təkrar emal edilə bilən raketlərini Beynəlxalq Kosmik Stansiyaya ekipajlı missiyalarla davamlı olaraq yerləşdirməklə NASA-nın etibarını qazanıb və bir çox ekipaj daşıma missiyalarını uğurla tamamlayıb. Buna görə də, son hadisələr rəqabət balansını dəyişib və “SpaceX”in sənayedəki lider mövqeyini gücləndirib.
“Boeing”in üzləşdiyi problemlər bu proqramda şirkətin gələcəyini qeyri-müəyyən edir. NASA “Starliner” üçün 3 missiya sifariş etmişdi və ISS-in 2030-cu ilə qədər planlaşdırılan təqaüd tarixinə qədər daha 6 missiya yerinə yetirməsi planlaşdırılırdı. Lakin “Starliner”in hazırkı vəziyyətini nəzərə alsaq, bu məqsədə çatmaq kifayət qədər çətin görünür.
Kosmos səyahəti həmişə insanlıq üçün həm həyəcanverici, həm də bunu yaşayanlar üçün çox təhlükəlidir. NASA, necə deyərlər, bütün yumurtaları bir səbətə qoymur, “SpaceX” və “Boeing” kimi özəl şirkətlərə verdiyi dəstək bu risklərin azaldılmasında mühüm rol oynayır. Bununla belə, son halda biz yalnız “SpaceX” ilə qalırıq.
“SpaceX”in “Dragon” kosmik gəmisinin NASA-nın bu prosesdə etibar etdiyi bir həll yolu kimi ortaya çıxması və “Boeing”in üzləşdiyi çətinliklər “SpaceX”in kosmos daşımalarında liderliyini gücləndirdi. NASA-nın “Boeing”in “Starliner” proqramına marağı 2030-cu ilə qədər azalacaq.
çap et