Zəlzələlər necə baş verir?

Afterşoklar və sunamilərin yaranma səsəbləri

Yer qabığı bir növ “puzzle” kimi bir çox ayrı hissələrdən (bir neçə nəhəng okean plitələri və bir neçə kiçik kontinental qabıq lövhələri) ibarətdir. Əslində nə qədər kiçik qabıq plitələrinin olması elmdə müzakirə mövzusudur.

Müxtəlif lövhələr Yerin maye qatında “üzür”. Bəzi qırılma xətlərində, Yerin nüvəsindən maqmanın şişməsi səbəbindən lövhələr hər il bir neçə santimetr yerdəyişir və ya hərəkət edir. Milyardlarla ildir davam edən bu hərəkət əslində olduqca normaldır. Bu vaxt plitələr ya bir-birindən uzaqlaşır, bir-birinə sürtünür, ya da bir-birini itələyir.

Bu vaxt nəhəng plitələrin üstündəki qat hərəkət edir. Bu hərəkətlərə “plitələr tektonikası” deyilir.

Plitələrin tektonikası plitələrin bir-biri ilə birləşməsinə səbəb olur. Bu zaman süxurda gərginliklər əhəmiyyətli dərəcədə artarsa, plitələr konvulsiv şəkildə parçalana bilər. Bu episentrdən təzyiq dalğaları yer səthinə yayılır və zəlzələ kimi hiss olunur.

Qırılma xətləri adlanan ərazilər, yəni yer qabığının iki tektonik plitəsinin qovuşduğu nöqtələr xüsusilə risk altındadır. Seysmoloqlar tərəfindən zəlzələnin gücünü göstərmək üçün istifadə edilən “Rixter” şkalası üzrə 5.0-a qədər olan təkanlar ilə binaların görünən zədələnməsi baş verə bilər.

Okeanın altında zəlzələ baş verərsə, sunami baş verə bilər. Bu nəhəng dalğalar yüksək sürətlə yayılır və quruya çatdıqda dağıdıcı daşqınlara səbəb ola bilər. “Potsdamdakı Geosciences” İnstitutunun (GFZ) seysmologiya professoru Fabriz Kotton deyir ki, plitələrin sərhədlərində olan ərazilərdə daimi seysmik aktivliyə görə daha güclü zəlzələləri proqnozlaşdırmaq çox çətindir.

Afterşok nədir?

Böyük zəlzələlər demək olar ki, həmişə bir sıra kiçik təkanlarla müşayiət olunur. Bu afterşoklar ona görə baş verir ki, əsas zəlzələnin episentrindəki tektonik plitələr hələ də irəli-geri hərəkət edir və yavaş-yavaş sakitləşir.

Lakin hətta nisbətən kiçik afterşoklar da bəzən böyük dağıntılara səbəb ola bilər. Əsas zəlzələdə ciddi ziyan görən binaların nəzarətli şəkildə dərhal sökülməsi ilə mümkün artacaq təkanlarda can və mal itkisinin qarşısı böyük ölçüdə qarşısı alına bilər.