1991-ci ildə Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra sürətlə dünyaya inteqrasiya olmaq prosesində özəl sektorun açılması, xarici brendlərin ölkəyə axını yerli reklam bazarının formalaşmasına gətirib çıxardı. 1991-2005-ci illər arasında 50-yə yaxın kiçik və böyük reklam agentlikləri, yerli kadrlar meydana çıxdı (bir çox halda bu insanlar özləri özlərini yetişdirdilər). 1990-cı illərin sonu və 2000-ci illərin əvvəllərində iqtisadi dirçəlişlə reklam fəaliyyəti canlansa da, hələ də bazar kiçik olaraq qalırdı. 2015-ci ildə baş verən devalvasiya və iqtisadi çətinliklər reklam xərclərinin ciddi azalmasına səbəb oldu. 2014–2018-ci illərdə ölkədə reklam xərclərinin təxminən 47 faiz azalması qeyd olunur. Həmin dövrlərdən başlayaraq yaranan vəziyyət hələ yeni-yeni nəfəs almağa başlayan, öz ayağı üzərində ilk addımlarını sərbəst şəkildə atmaq cəhdləri göstərən reklam sektoruna ciddi zərbəni endirdi. Bu son deyildi.2019-cu ildə Azərbaycanın ümumi reklam həcmi ölkədəki istehlak səviyyəsinə nisbətdə son dərəcə aşağı idi və oxşar istehlak bazarına malik ölkələrlə müqayisədə xeyli geridə qalırdı. Üstəlik, 2020-ci ildə pandemiyanın yaratdığı iqtisadi durğunluq televiziya və radio reklam bazarında 15–30 faiz arası itkilərə səbəb oldu. COVID-19 zamanı reklam sektoru iflic vəziyyətinə düşdü. Fəaliyyətləri dayanan və gəlirləri azalan şirkətlər ilk növbədə reklam və marketinq büdcələrini kəsdilər. Nəticədə yerli reklam agentlikləri gəlirlərinin əsas hissəsindən məhrum oldular.
Beləliklə, Azərbaycan reklam sahəsi tənəzzülə doğru getməyə başladı. Bəs bu işi daha da ağırlaşdıran şərtlər nə oldu?
1. Lazım olan zamanda reklam icmasının birləşib ciddi təkliflərlə çıxış etməməsi.
2. Ölkəyə gəlməkdə olan xarici şirkətlərin buradan uzaqlaşması.
3. Yerli şirkətlərin azad rəqabət prinsiplərinin pozulması, tək əldə cəmləşən bizneslər.
4. Böyük yerli brendlər xərcləri azaltmaq üçün daxili SMM/yaradıcılıq komandaları qurdu; agentliklər əsas gəlir nişanlarını itirdi.
5. Rəqəmsal büdcələrin böyük hissəsinin birbaşa xaricə getməsi; yerli media və agentlik komissiyası azalması
6. Dizayner və marketoloqlar ya xaricə köçür, ya da frilansla qlobal layihələrə yönəlir; lokal agentliklərdə təcrübəli mütəxəssis çatışmazlığı yaranır.
7. Media reytinqləri, rəqəmsal ölçmə, audit sistemləri zəif olduğundan; reklamverən ROI-ni dəqiq görə bilmədiyi üçün büdcəni kəsməyə meyllənir.
8. Küçə reklamı üçün icazə, ölçü, dil normaları tez‑tez yenilənir; bizneslər “riskdən qaçmaq” üçün reklamı minimuma endirilir.
9. Xarici brendlər üçün yerli tərəfdaş tapmaq, icazələr almaq vaxt və resurs tələb edir; nəticədə bir çox marka qonşu bazarları üstün tutur.
Ötən həftə baş tutan və yerli reklam icmasında səs-küylə qarşılanan “Baku Flames” Kreativlik və Effektivlik Festivalı kimi cəhdlər şübhəsiz ki, bu sektora təkan verir, müəyyən müddətlik motivasiyaya səbəb olur. Lakin həqiqətdə Azərbaycanın reklam agentlikləri və orada çalışan insanların vəziyyəti necədir? Təbii ki, fotolarda göründüyü kimi “mötəbər” deyil. Festival ərzində çox sayda köhnə dostları, həmkarları görmək, söhbət etmək qismət oldu. Sözün düzü, heç kimdə yüksək əhval-ruhiyyə hiss etmədim, bu məni çox məyus etdi. Əslində sevinməli, yaradıcı fikirlərlə partlamalı, şənlənməli olan insanların üzündə yorğunluq, bezginlik, hüzn, sabaha gümansızlıqdan başqa bir şey yox idi. Hər kəs mövcud vəziyyətin pis olmasından, aşağı maaşlardan, tender pozuntularından, aşağı büdcələrdən və s. şikayət edirdi. Necə deyərlər danışdıqca “ürəyim üzülürdü”. Heç kim Eduardo Markes tək şir hayqırtısı edə bilmir. Onun elə hayqırmağa haqqı da var, çünki elə keçən ayadək çalışdığı (Niderland ofisi) “Publicis Groupe”un 2024-cü ildə illik dövriyyəsi 13 milyon avro təşkil edib.
Bəs xilas yolu varmı? Yaxın vədədə xilas yolunun və ya münbitləşmənin qeyri-mümkün olduğunu düşünürəm. Bunun üçün zamanında addımlar atılmalı, böyük layihələr xarici agentliklərə deyil, yerli agentliklərə ədalətli və doğru tenderlər, peşəkarlıq çərçivəsində verilməli, onların xarici bazardan müştəri qazanma potensialını daha da açmaq üçün müəyyən şərtlər düşünülməli idi. Vergi güzəştləri və maliyyə təşviqləri də vacib bir elementdir. Dediklərim təkcə agentliklərə deyil, elə yaradıcı sferada çalışan fərdlərə də aiddir. Bu gün fəaliyyət göstərən reklam, marketinq icmaları, dizayn icmaları qərarlar verib onları Milli Məclisdə müzakirəyə çıxarmaq, müsbət dəyişiklik yönündə addımlar atmaq iqtidarında deyil. Hökumət tərəfindən atılan addımlar, müxtəlif vaxtlarda müxtəlif adlarla yaradılan və özünü “yaradıcılıq aşiqi” kimi təqdim edən qurumlar, onların başında duran şəxslər belə bu gün heç nəyi dəyişmək iqtidarında deyillər və ümumiyyətlə bu sferaya yaddırlar. Etdikləri bütün şey sadəcə hesabat, rəqəm xətrinədir.
Hazırda müşahidə olunan tənəzzül halından çıxmaq çırtma çalmaq kimi bəsit məsələ deyil. Bu barədə çox uzun danışmaq olar. Hələlik isə düşüncələrimi maksimum qısa şəkildə bölüşdüm.
çap et