“Bitcoin” necə yarandı?

Kriptovalyutalar haqqında hər şey

Sosial şəbəkələrdə "#BTC122K" trend olur, analitiklər isə bu artımı həm dərin texnoloji etimada, həm də ənənəvi maliyyə sisteminə olan narazılığa bağlayırlar. Bu artım bir çox investor üçün sevinc, digərləri üçün isə təhlükə siqnalıdır.

Bəs bu rekord nədən qaynaqlanır? Təkcə texniki göstəricilərdən, yoxsa daha dərin – geosiyasi, iqtisadi, texnoloji və ideoloji səbəblərdən?

Bu yazı – kriptovalyutaların mənşəyini, Bitcoin-in yaranma fəlsəfəsini, dövlətlərin ona qarşı mövqelərini, altcoinlərin strategiyasını, kriptocinayətlərin anatomiyasını, spekulyasiya mexanizmlərini, eləcə də kripto bazarına yeni daxil olanlar üçün risk və fürsət balansını detallı şəkildə təqdim edir.

Bu gün baş verənlər təkcə bir maliyyə fenomeni deyil. Bu, artıq sistemlər arasında gedən mübarizənin ön cəbhəsidir.

Sosial mediada “Bitcoin geri döndü” başlıqları trendləri zəbt edərkən, bir çoxları bu yüksəlişin səbəblərini anlamağa, digərləri isə fürsətdən yararlanmağa çalışır. Bəs bu artım təkcə texniki analiz və ya bazar ab-havası ilə izah oluna bilərmi?

Əslində yox. Çünki bu gün baş verənlər, təkcə bir günün iqtisadi refleksi deyil – bu, uzun illərin texnoloji inqilabının, ideoloji mübarizənin və rəqəmsal iqtisadiyyatın yetişdirdiyi bir nəticədir.

Bu yazı, bugünkü ajitasiyanın arxasında duran “Bitcoin”in tarixi köklərini, kriptovalyuta bazarının strukturunu, alternativ rəqəmsal valyutaların (“Ethereum”, “Dogecoin”, “Solana”, “TrumpCoin” və s.) əhəmiyyətini, kriptocinayətlərin və kibertəhlükələrin sistematik anatomiyasını, eləcə də kripto ticarətinə yeni başlayanlar üçün risqləri və fürsətləri mərhələli şəkildə araşdırır.

“Bitcoin” necə yarandı? Kim və niyə bu sistemə ehtiyac duydu? Və ən əsası – bu texnoloji paradoks hara gedir?

1. Kriptovalyutanın doğuluşu: “Bitcoin” və Rəqəmsal inqilabın başlanğıcı

2008-ci il. Qlobal maliyyə böhranı dünyanın iqtisadi sistemini silkələyir. Elə həmin il, internetdə yayılan bir sənəd dünyanı dəyişəcək bir texnologiyanın təməlini qoyur. Müəllifi – Satoşi Nakamoto. Başlıq – “Bitcoin: Peer-to-Peer Electronic Cash System”.

Həmin ildə qlobal maliyyə böhranı zamanı “Satoshi Nakamoto” adlı bir şəxs və ya qrup, banklardan asılı olmayan bir ödəmə sistemini təklif edən “Bitcoin” “whitepaper”ını yayımladı.

2009-cu il yanvarın 3-də isə ilk “blok” yaradılır: Genesis Block. O blokda gizli bir mesaj da yer alır:The Times qəzetinin 3 yanvar 2009-cu il tarixli buraxılışında Satoşi Nakamotonun şifrəli mesajda “Chancellor on brink of second bailout for banks.” (“Kansler banklar üçün ikinci yardım paketinin astanasındadır”) yazılır.

Buradakı “Chancellor” – Böyük Britaniyanın Maliyyə naziri, yəni Xəzinədarlıq Kansleridir.
“Bailout” isə böhran zamanı dövlətin çətin vəziyyətdə olan banklara verdiyi maliyyə yardımıdır.

Yəni bu mesajla Nakamoto sistemə bir eyham verir: “Mövcud maliyyə sistemi təkrar-təkrar çökür və dövlət bankları xilas edir. Bitcoin isə bu sistemdən fərqli bir alternativdir”.

Bu ilk blok – “Genesis Block” – mədəni idi. Məqsəd, üçüncü tərəflərə ehtiyac olmadan əməliyyatların təhlükəsiz və şəffaf həyata keçirilməsi idi. Əsas texnologiya – “blockchain” (blokzəncir) – bütün əməliyyatların ardıcıllıqla və dəyişməz şəkildə saxlanmasını təmin edir.

Bu, yalnız yeni bir texnologiyanın deyil, maliyyə müstəqilliyi ideyasının doğuluşu idi. Bitcoin artıq bir “kriptovalyuta” deyildi – bir ideya idi: şəffaflıq, senzurasızlıq, texnoloji suverenlik.

2. Blokzəncir texnologiyası nədir və necə işləyir?

Blokzəncir, əməliyyatların toplusunu ehtiva edən bloklardan ibarət rəqəmsal gündəlikdir. Hər blok bir əvvəlkindən kriptoqrafik yolla asılıdır. Bu zəncirin dəyişdirilməsi demək olar ki, mümkün deyil, çünki hər blokun içində əvvəlki blokun 'hash'i yerləşir. Bu, onu saxtakarlığa qarşı dayanıqlı edir.

3. “Bitcoin” və digər məşhur kriptovalyutalar

– “Bitcoin” (BTC): Ən tanınmış və ilk kriptovalyutadır. Məhdud təchizatı (21 milyon BTC) inflyasiyaya qarşı təminat yaradır.

– “Ethereum” (ETH): Yalnız valyuta deyil, eyni zamanda smart müqavilələr (smart contracts) platformasıdır.

– “Dogecoin” (DOGE): Məzəli coin kimi başladı, lakin İlon Maskın dəstəyi ilə ciddi bazar payı qazandı.

– “TrumpCoin”: Donald Tramp tərəfdarları tərəfindən yaradılıb, siyasi məqsədlər daşıyır.

– “Tether” (USDT): Sabit coin, yəni dəyəri dollara bağlanıb.

4. Kriptovalyuta necə yaranır? mədənçilik (mining) prosesi və kripto-mədənçiliyin coğrafiyası

Kriptovalyutalar, xüsusi kompüterlər vasitəsilə mürəkkəb riyazi məsələlərin həlli ilə yaradılır. Buna “mədənçilik” deyilir. “Bitcoin”də bu məsələlərin həlli “Proof of Work” adlanır. Mədənçilər əməliyyatları təsdiqləyir və yeni “coin” əldə edirlər.

Kriptovalyutanın əsas dayağı – mədənçilik (mining) – yalnız texnologiya deyil, həm də iqtisadi və geosiyasi fenomendir. Bitcoin bloklarının yaradılması üçün milyardlarla dollar dəyərində hesablama gücü tələb olunur və bunun üçün enerji sərfiyyatı əhəmiyyətli rol oynayır.

Dünya üzrə kripto-mədənçilik sahəsində əsas oyunçular və regionlar daim dəyişir:

• Çin uzun müddət bu sahədə dominant idi, lakin 2021-ci ildə mədənçiliyə qadağalar tətbiq olunandan sonra mədənçilər daha çox ABŞ, Qazaxıstan, Rusiyanın bəzi bölgələrinə köçdü.

• ABŞ indi ən böyük Bitcoin mədənçilik bazarına sahibdir. Texas, Wyoming kimi ştatlarda enerji qiymətləri aşağı və mədənçilər üçün əlverişlidir.

• Qazaxıstan ucuz elektrik enerjisi və sərbəst iqtisadi mühit sayəsində kütləvi mədənçilik mərkəzinə çevrilib.

• Rusiya də enerjiyə zəngin ölkə olaraq kripto-mədənçilər üçün cəlbedicidir, lakin burada da siyasi və hüquqi qeyri-müəyyənliklər mövcuddur.

Enerji mənbələri və onların təmizliyi də vacib mövzudur. Bəzi mədənçilər bərpa olunan enerji resurslarına üstünlük verərək karbon izi məsələsini yüngülləşdirməyə çalışırlar. Digərləri isə ucuz kömür və qaz enerjisindən istifadə etməyə davam edir.

Kripto-mədənçilik təkcə texnoloji proses deyil, həm də geosiyasi və iqtisadi güc amilidir. Enerji siyasəti, milli təhlükəsizlik və iqtisadi inkişaf planları bu sahədə əsas oyunçuların strategiyasını formalaşdırır.

5. Kriptovalyuta ilə maliyyə azadlığı

Ənənəvi maliyyə sistemləri çoxşaxəli və möhkəmdir, lakin qloballaşan dünya daha çevik və sürətli həllər tələb edir. Kriptovalyutalar bu çağırışlara cavab olaraq meydana çıxdı. Onlar fərdlərə maliyyə əməliyyatlarını özəl cüzdanlar və açıq şəbəkələr üzərindən daha asan və daha çevik şəkildə idarə etmək imkanı verir.

Bu sistemlər xaricdə çalışanlar, tələbələr və kiçik sahibkarlar üçün xüsusilə əlverişlidir. Çünki onlar daha aşağı komissiya, sürətli əməliyyatlar və geosiyasi məhdudiyyətsiz maliyyə axını təmin edir.

Kriptovalyuta sadəcə bir ödəniş vasitəsi deyil. Bu, rəqəmsal dövrdə inklüziv maliyyənin yeni mərhələsidir.

6. Kriptovalyuta və terrorizmin maliyyələşməsi

Kriptovalyutanın texnoloji üstünlükləri, bəzən qlobal təhlükəsizlik dilemması yaradır. “Chainalysis” və digər rəqəmsal forensika şirkətləri bildirir ki, bəzi ekstremist qruplar kriptovalyutadan donor vəsaitləri toplamaq üçün istifadə edir.

Məsələn, Telegram platformasında paylaşılan bir BTC ünvanına saatlar içində yüzlərlə köçürmə baş verə bilir. İzləmə mümkündür, amma istifadəçilərin psevdoanonimliyi istintaqı çətinləşdirir.

Bu səbəblə ABŞ, Avropa Birliyi və Yaxın Şərq ölkələri kripto əməliyyatların tənzimlənməsi üzrə hüquqi çərçivələr hazırlayır. Məsələ açıq qalır: texnologiya azadlığı artırır, amma təhlükəsizliyi zəiflədir, yoxsa hər iki sahə bir yerdə inkişaf edə bilərmi?

7. Kriptoda qadınların rolu

Rəqəmsal iqtisadiyyatın sürətlə böyüdüyü bu dövrdə gender balansı hələ də tam təmin olunmayıb. “Gemini” araşdırmasına görə, kriptovalyuta istifadəçilərinin yalnız 26 faizii qadındır. Bu, texnologiya sahəsində mövcud olan tarixi bərabərsizliyin bir əksidir.

Lakin dəyişiklik başlayıb. Coys Kim, Elizabet Stark, Meltem Demirors kimi pioner qadınlar bu sahədə təkcə iştirakçı deyil, yönləndirici fiqurlar olaraq çıxış edirlər. Kripto texnologiyası, həmçinin inkişaf etməkdə olan ölkələrdə qadınlar üçün bank sistemindən kənar alternativ imkanlar yaradır.

Kripto bu gün təkcə texnologiya deyil – cəmiyyətin strukturunu dəyişdirən gücdür. Bu gücdə qadınların rolu hər keçən gün artır.

8. Kriptoticarət fırıldaqları və risklər

Ponzi sxemləri: “Yeni gələnlərin” yatırımları ilə əvvəlkilərə ödəniş edilir.

Ponzi sxemi – investorlardan toplanan pulun yeni gələn investorların vəsaiti ilə əvvəlki investorlara ödənməsi ilə işləyən qanunsuz maliyyə sxemidir. Adını Çarlz Ponzi adlı şəxsə görə alıb. Əslində real gəlir gətirməyən, sadəcə vəsaitləri bir-birinə ötürməklə davam edən bu sxemlərin əsas xarakterik cəhəti – davamlı yeni investorlar cəlb etmək ehtiyacıdır. Yeni investorlar tükənəndə və ya çıxış tələbi artanda sistem çökməyə məcbur olur və böyük zərər yaranır.

Kriptovalyuta dünyasında Ponzi sxemləri:

Yeni “layihələr” sürətlə böyük gəlir vəd edir;

İştirakçılar “gələcəkdə böyük qazanc” adı altında cəlb edilir;

Real məhsul və ya texnologiya yoxdur, sadəcə pul dövriyyəsi;

Sistem dağılanda bir çox investor pulunu itirir.

“Pump and Dump”: Süni yolla qiymətin qaldırılması və sonra kütləvi satış.

“Pump and Dump” (Yüksəlt və Sat) – əsasən aşağı likvidlikli tokenlərin qiymətinin süni şəkildə yüksəldilməsi, sonra kütləvi satışla qiymətin kəskin düşməsi taktikasına deyilir.

İş prinsipi: Kiçik tokenlər (adətən yeni, az tanınan) kütləvi alınıb qiyməti sürətlə artırılır (“pump”).

Qiymət yüksələndə əvvəlcə bu barədə müxtəlif platformalarda (“Telegram” kanalları, sosial media, xəbər agentlikləri vasitəsilə) “hype” yaradılır.

Qiymət yüksəldikdən sonra tokeni əvvəlcə alan böyük investorlar və ya sxemin təşkilatçıları “dump” edərək, yəni öz tokenlərini sataraq mənfəət götürürlər.

Qiymət qəfil enir, sonradan alıcılar böyük itki ilə qalır.

Xüsusilə kripto bazarında yüksək risklidir və tez-tez fırıldaq kimi istifadə olunur.

Fırıldaq tokenlər: Əsaslı layihə olmadan yaradılan və manipulyasiya olunan “coin”lər (məsələn, “Squid Game Token”).

Fırıldaq tokenlər (“Scam Tokens”) – real dəyəri, məhsulu, texnologiyası olmayan və yalnız pul yığmaq üçün yaradılan rəqəmsal aktivlərdir.

Xüsusiyyətləri: Token yaratmaq asandır, buna görə çox sayda saxta token yaranır.

Marketinqlə süni “hype” yaradılır, lakin məhsul və ya layihə yoxdur.

Token yaratçılarının bir çoxu anonim olur, şəffaflıq azdır.

Token qiyməti tez yüksəlir, sonra yaradıcısı ya qurtarır, ya da qaçır (rug pull).

Alıcılara perspektivli gəlir vəd edilir, amma sonu fəlakətlə bitir.

9. Kriptoticarətə yeni başlayanlara məsləhətlər

– Məşhur birjaları seçin (Binance, Coinbase və s.).

– Özəl açarları (private key) heç kimlə paylaşmayın.

– “Cold wallet” istifadə edin – internetə bağlı olmayan pulqabılar.

– Hər şeyə sərmayə qoymayın. Kriptovalyuta yüksək riskli bazardır.

10. Kripto və geosiyasət – ABŞ, Çin, Rusiya üçbucağı. Kriptovalyutanın iqtisadi və siyasi təsiri

Dövlətlər bu sistemə fərqli yanaşır: Çin mədənçiliyi qadağan etdi, El Salvador isə “Bitcoin”i rəsmi pul vahidi elan etdi. ABŞ isə nizamlayıcı mexanizmlər hazırlamağa çalışır. Kriptovalyutalar, pul siyasətində dövlətlərin rolunu sual altına qoyur.

Kriptovalyuta sadəcə maliyyə texnologiyası deyil, həm də qlobal güc oyunlarının yeni arenasıdır. ABŞ, Çin və Rusiya bu sahədə strateji mövqelərini gücləndirməyə çalışır.

ABŞ uzun müddət blokçeyn innovasiyalarına dəstək verib, amma tənzimləmələrdə ehtiyatlıdır. Federal Rezerv və SEC kriptovalyutaların risklərini diqqətlə izləyir. Eyni zamanda Silikon Vadisində kripto startapları çoxluq təşkil edir.

Çin isə 2021-ci ildə Bitcoin mədənçiliyini qadağan etdikdən sonra öz mərkəzləşdirilmiş rəqəmsal valyutası olan Dijital Yuanı (e-CNY) gücləndirir. Bu, həm daxili nəzarət, həm də qlobal rəqabət aləti kimi görülür.

Rusiya üçün kripto həm sanksiyalardan yan keçmək, həm də enerji gəlirlərini diversifikasiya etmək imkanıdır. Lakin burada hüquqi baza qeyri-müəyyən qalır və dövlətin yanaşması hələ tam formalaşmayıb.

Bu üç ölkənin hər biri kriptoda fərqli strategiya və maraqlara sahibdir, amma hamısı rəqəmsal gələcəyin formalaşmasında önəmli rol oynayır.

11. Bənzətmə: “Crypto” filmi və reallıq

2019-cu ildə rejissor Con Stalberqin baş rollarda Bo Nep (Beau Knapp), Luk Hemsvort (Luke Hemsworth), Kurt Rassel (Kurt Russell) və Aleksis Bledelin (Alexis Bledel) çəkildiyi (triller, cinayət, texno-maliyyə) çəkildiyi kriptovalyutanın kölgəli tərəfindən bəhs edən “Kripto” (“Crypto”) filmi ekranlara çıxdı.

“Crypto” filmində Kurt Rasselin obrazı vasitəsilə kriptovalyutaların necə çirkli pulların yuyulmasına vasitə olduğunu izləyirik. Reallıqda da kripto bu məqsədlə istifadə oluna bilir. Məsələn, “Monero” kimi gizlilik əsaslı coinlər izlənməsi çətin əməliyyatlar üçün istifadə edilir.

Film kriptovalyuta texnologiyasının parlaq parıltısının arxasında gizlənən qara iqtisadiyyat və korrupsiya mexanizmlərini göstərir. Baş qəhrəman – Martin Duran, “Wall Street”də çalışan maliyyə analitikidir. Əxlaqi sərtliyi və doğruluğu səbəbilə Nyu-Yorkun kiçik, mərkəzdən uzaq bölgəsinə “sürgünə göndərilir”.

Amma burada da vəziyyət fərqli deyil: çirkli pullar, rus mafiyası və kriptovalyuta vasitəsilə həyata keçirilən beynəlxalq çirkli pulların yuyulması əməliyyatları. Martin, ailəsinin təsərrüfatını xilas etməyə çalışarkən, özünü külli miqdarda kriptotransaksiyalarla həyata keçirilən çirkli pulların izini sürən bir trillerin içində tapır.

Filmdə kriptovalyutanın iki siması göstərilir:

Yenilikçi texnologiya – sistemə alternativ, azadlıq ruhu.

Cinayət vasitəsi – izlənməsi çətin, tənzimlənməsi zəif rəqəmsal pul axını.

Kurt Russell burada “köhnə məktəb” dünyagörüşünün təmsilçisidir – ailə, torpaq, mühafizəkarlıq. Onunla Martin arasındakı dialoqlar, kripto və real iqtisadiyyat arasındakı nəsil fərqini açıq şəkildə ortaya qoyur.

“Crypto” – nə tam texnologiya manifesti, nə də klassik mafioz filmidir. Bu film kriptovalyutanın iqtisadi potensialı ilə hüquqi boşluqlar arasındakı təhlükəli zonanı təsvir edir. Yəni, kriptovalyutanın gələcəyi, yalnız texnologiyanın deyil, həm də əxlaqın və hüququn necə işləyəcəyindən asılıdır.

Film vasitəsilə kriptovalyutaların çirkli pulların yuyulmasında istifadəsi, bank və hökumət münasibətləri, informasiya təhlükəsizliyi mövzuları gündəmə gəlir.

12. Gələcək: Virtual valyutaların yeni dövrü – Rəqəmsal identiklik və Web3

Mərkəzi banklar CBDC (Central Bank Digital Currency) üzərində işləyir. Çin artıq rəqəmsal yuanla təcrübələr aparır. Bu, kripto ilə rəqabət yarada bilər, lakin kripto daha sərbəst və senzurasız qalmağa çalışır. “Web3” və “DeFi” layihələri də kriptonun növbəti mərhələsi hesab olunur.

İnternetin ilk dövrlərində istifadəçilər sadəcə məlumat istehlakçısı idi. Web1 – oxu. Web2 – yaz və paylaş. İndi isə Web3 – sahib ol mərhələsidir.

Web3 texnologiyası, istifadəçilərə yalnız platformalarda iştirak etməyi deyil, həm də öz identikliklərini, məlumatlarını və rəqəmsal aktivlərini idarə etməyi təklif edir. Burada əsas anlayış: özünə məxsus identiklik – yəni self-sovereign identity.

NFT-lər, DAO-lar və blokçeyn əsaslı login sistemləri – bunlar sadəcə texniki yenilik deyil, identiklik üzərində nəzarətin insanın özünə keçməsi deməkdir. Artıq sən bir sosial şəbəkədə “profil” deyilsən – sən rəqəmsal varlıqsan.

Məsələn, Ethereum-un ENS (Ethereum Name Service) xidməti ilə insanlar öz rəqəmsal kimliklərini .eth ünvanları ilə tanıdır. Bu, həm cüzdan, həm e-poçt, həm də sosial imza kimi işləyə bilir.

Web3 identiklik məsələsini kökündən dəyişir: artıq sən təkcə istifadəçi deyilsən — sən sistemin tərəfdaşısan.

13. Açıq qalan mövzular və gələcək araşdırma istiqamətləri

“Not your keys, not your coins” prinsipi

Əhəmiyyəti: “Mt. Gox” hadisəsindən sonra doğan bu prinsip kriptovalyuta sahiblərinin öz “private key”lərini birjalardan çıxarıb, soyuq cüzdanlarda saxlamaq ehtiyacını göstərdi.

Nümunə: “Ledger”, “Trezor” kimi “hardware” pulqabılar.

Kriptovalyuta qışları – Buğa və Ayı dövrləri

2018, 2022 – Kriptobazarının böyük düşüş dövrləri.

Nəticə: Təkcə investorlar deyil, layihələrin özləri də yox oldu. Minlərlə altkoin bu dövrlərdə sıradan çıxdı.

“DeFi” və “Smart Contract” inqilabı

“Ethereum” ilə başlayan “Decentralized Finance” (DeFi) dalğası kredit, sığorta, ticarət kimi sahələri mərkəzsizləşdirdi.

“Uniswap”, “Aave”, “Compound” kimi platformalar bu sahədə öncül oldu.

Cinayət riski: “Smart” kontrakt zəiflikləri (“hacking” nümunəsi: “The DAO” hadisəsi – 2016).

CBDC – Mərkəzi Bank Rəqəmsal Valyutaları

Kriptovalutaların cavabı olaraq mərkəzi banklar öz rəqəmsal valyutalarını sınaqdan keçirməyə başladı:

Çin – “e-CNY”

AB – “Digital Euro”

ABŞ – “FedNow” və “Digital” Dollar sınaqları

Kriptoda insan psixologiyası – qorxu, tamah və FOMO

Kripto bazarı yalnız texnologiya deyil, həm də insan psixologiyasının güzgüsüdür.

Qorxu və acgözlük: “FOMO” və “HODL” ifadələri bu sahədə emosional qərarların təsirini göstərir.

“Fear, greed, and FOMO” – qorxu, tamah və “qarşında fürsət qaçırma” (fear of missing out) hissləri bazar dalğalanmalarına səbəb olur.

Bu emosiyalar investorları ani alış-satışlara, hətta panik satışlara yönəldə bilir.

Bu səbəbdən kripto ticarətində psixoloji hazırlıq və bilik, texniki analizlə bərabər vacibdir.
Məsələn, 2017-ci ilin Bitcoin balonu və 2021-ci ilin NFT histeriyası bu psixoloji amillərin gücünü göstərir.

“Pump & Dump” sxemləri – Sosial mediada manipulyasiya ilə investorları aldatma mexanizmləri.

Stabilkoinlərin yüksəlişi və tənzimlənməsi

Stabilkoinlər — kriptovalyuta dünyasının “rəqəmsal dollarlardır”. Qiymətləri adətən ABŞ dolları və ya digər stabil aktivlərə bağlıdır, bu da onları sabitlik axtaran investorlar və müəssisələr üçün cəlbedici edir.

Məsələn, “Tether” (USDT) və “USD Coin” (USDC) bazarda ən geniş yayılmış stabilkoinlərdir.

Lakin son illərdə stabilkoinlərin tənzimlənməsi məsələsi gündəmə gəlib. ABŞ və Avropa ölkələri bu valyutaların rezerv ehtiyatlarını şəffaflaşdırmaq və maliyyə təhlükəsizliyini təmin etmək üçün qanunvericilik işləri aparır.

Stabilkoinlərin düzgün tənzimlənməsi, kripto bazarının sağlam inkişafı üçün kritikdir.

14. Kriptotarixin əlamətdar olayları, yaxud hadisələrlə yazılmış bir texnoloji epik

“Ən bahalı pizza, yaxud “Bitcoin” ilə ilk alış-veriş”

Amerikalı proqramçı, erkən Bitcoin istifadəçisi  Laszlo Hanyecz “Bitcointalk” forumunda elan verir:

“10,000 BTC qarşılığında mənə iki böyük pizza gətirəcək birini axtarıram. Evimə çatdırılsa yaxşı olar. Evdə özüm hazırlamaqdansa, kimsə mənə pizza alsa, daha üstün olar. Əvəzində 10,000 BTC ödəyəcəm”.

Bu elan o dövr üçün qeyri-adi görünürdü – çünki “Bitcoin”in bazar dəyəri hələ formalaşmamışdı. Nəhayət, bir istifadəçi Ceremi Sturdivant (jercos) Hanyeczin istəyini yerinə yetirir və “Papa John”s restoranından iki böyük pizza alaraq onun ünvanına göndərir və əvəzində 10,000 BTC alır.

2010-cu il 2 pizzanın qiyməti 41 ABŞ dolları idi. 2021 ildə bu 600 milyon dollar oldu, yəni hər pizza təxminən 300 milyon dollara ödənmişdi. “Bitcoin” qiymətinin 122,000 dollara səviyyəsinə çatması ilə 2 pizzaya 1.22 milyard dollar pul ödənilib.

Simvolik nəticə: Bu əməliyyat “Bitcoin”in ilk real iqtisadi dövriyyəyə daxil olduğu andır. Daha öncə forumda alqı-satqı olsa da, bu ilk “fiziki məhsula görə ödəniş” hadisəsi idi.

Fəlsəfi və texnoloji əhəmiyyəti: Bu alış-veriş “Bitcoin”in sırf texniki eksperiment deyil, real iqtisadi funksiyaya sahib rəqəmsal aktiv olduğunu sübut etdi.

Gələcəkdə formalaşacaq kriptoticarət sisteminin başlanğıcı oldu.

Eyni zamanda, iqtisadi risk və perspektiv dəyərləndirməsinin klassik nümunəsidir: Laszlo bu əməliyyatla texnologiyaya inam nümayiş etdirdi, lakin qiymət artımı sonradan bu ödənişi “ən bahalı pizza”ya çevirdi.

Bu hadisədən sonra 22 may hər il “Bitcoin Pizza Day” kimi qeyd olunur. Kriptocəmiyyət bu günü qeyri-rəsmi “kripto bayramı” kimi tanıyır – tədbirlər keçirilir, pizzalar sifariş edilir, xatirə postları paylaşılır.

Nəticə və simvolizm: İki pizza ilə kriptovalyutaların “qida zəncirinə” daxil oldu.

“Bitcoin” artıq yalnız “kod” deyildi – o, bir ehtiyacı ödəyirdi. Bu fakt, onun “pul” funksiyasına ən güclü referans idi.

Satoşi Nakamoto – sirli yaradan

Satoşi Nakamoto kimdir?

Satoşi Nakamoto – bu adla ilk dəfə 2008-ci ildə meydana çıxır. “Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System” adlı məşhur “whitepaper” sənədini yazan və göndərən şəxs (və ya şəxslər qrupu) bu adı istifadə edirdi. Bu sənəd “Bitcoin”in nəzəri əsaslarını, texniki arxitekturasını və məqsədini izah edirdi.

Satoşi Nakamotonun əsl kimliyi bu günə qədər sirr olaraq qalır. Əsas fərziyyələr:

Hal Finney – erkən kriptoqraf, ilk Bitcoin əməliyyatını Satoşidən alan şəxs. Amma sonradan vəfat etdi və heç vaxt iddianı təsdiqləmədi.

Nick Szabo – “Smart contract” anlayışının banilərindən biri, “BitGold” layihəsinin müəllifi.

Dorian Nakamoto – Yaponiyalı-Amerikalı mühəndis, amma özü bu iddiaları rədd edib.

İlon Mask və ya NSA tərəfindən yaradılmış bir layihə olduğu barədə iddialar isə konspirasiya nəzəriyyələri səviyyəsindədir.

Nakamotonun 1 milyon BTC-yə qədər ehtiyatı olduğu iddia olunur.

Heç vaxt bu vəsaitə toxunmayıb. Bu da onun motivasiyasının şəxsi zənginlik deyil, sistem yaratmaq olduğunu göstərir.

Satoşi nəyi dəyişdi? Mərkəzsiz pul vahidinin yaradılması ideyası reallaşdı.

Satoşi əvvəlki cəhdlərdən fərqli olaraq, blockçeyn texnologiyasını tətbiq etdi.

O, “Trustless system” (etimadsız sistem) – yəni vasitəçisiz, kod əsasında işləyən bir iqtisadi mexanizm qurdu.

Nəticə – ikonik bir kölgə: “Satoşi Nakamoto-nun varlığı yoxluğu qədər vacibdir. Onun yoxluğu – Bitcoin-in mərkəzsizliyini, onun varlığı isə inqilabçılığını sübut edir.”

Bu sirr, “Bitcoin”in ətrafında mistik bir aura yaratdı. Satoşinin yoxluğu – güvən üçün deyil, azadlıq üçün bir zəmin yaratdı.

Satoshi Nakamotonun yoxa çıxması – kimdir bu kölgə şəxsiyyət?

2009-cu ildə “Bitcoin” şəbəkəsini yaradan Satoshi Nakamoto adlı şəxs (və ya qrup) 2011-ci ildən etibarən internetdən tamamilə yoxa çıxdı. Bu yoxluq kriptodünyada yüzlərlə nəzəriyyə doğurdu:

• NSA tərəfindən qorunan şəxs?

• İlon Mask?

• Hal Finney?

• Yapon agenti?

Bu sirr, “Bitcoin”in mərkəzsiz təbiətini daha da möhkəmləndirdi.

Terra (LUNA) və UST fəlakəti

Terra (LUNA) blokçeyn platforması və ona bağlı stabil coin UST (TerraUSD) 2018-ci ildə yaradılmışdı və kripto dünyasında inqilabi yenilik hesab olunurdu. Terra – blokçeyn üzərində işləyən, token UST (TerraUSD) ilə bağlı kriptovalyuta layihəsi idi. UST — algoritmik stabil coin idi, yəni ABŞ dollarına bağlanmış qiymət stabilliyini saxlamaq üçün mürəkkəb alqoritmlər və LUNA tokenlərinin əməliyyatları vasitəsilə bazar tarazlığı qorunurdu. UST, ABŞ dollarına bağlı stabil coin kimi dizayn olunmuşdu, amma algoritmik stabil coin olduğu üçün UST-nin dəyəri dollarla 1:1 nisbətində qalmalı idi. Lakin 2022-ci ilin mayında, bazarda panika və yüksək satış təzyiqi altında UST qiyməti 1 dollar səviyyəsindən kəskin aşağı düşdü. Bu zaman LUNA tokenləri sistemdə sabitliyi bərpa etmək üçün kütləvi şəkildə yaradılırdı və bu da LUNA-nın sürətli devalvasiyasına gətirib çıxardı. Nəticədə, həm UST, həm də LUNA demək olar ki, dəyərini tam itirdi. İnvetsorlar milyardlarla dollar itirdi. Bu, LUNA tokeninin də sürətli çökməsinə səbəb oldu. Nəticədə, Terra ekosisteminin nüfuzu darmadağın oldu, de-fakto çöktü, investorlarda milyardlarla dollarlıq itki yarandı. Bu, kripto dünyasında ən böyük “stablecoin” fəlakətlərindən biri oldu.

Nümunə: 2022-ci ilin may ayında UST-nin qiyməti 1 dollardan 0.3 dollara düşdü. Bu vəziyyət 18 milyard dollarlıq bazar kapitalizasiyasını anidən məhv etdi.

Nəticə: Algoritmik stabil coinlərin riskləri və bu tip layihələrin necə böyük bazar çöküşlərinə səbəb ola biləcəyi göstərildi. İnvestorlar risk idarəçiliyini ön plana çəkməli oldu.

FTX-in süqutu

FTX, 2019-cu ildə Sam Bankman-Fried tərəfindən yaradılmış kriptovalyuta birjası idi və qısa müddətdə böyük nüfuz qazandı. O, əvvəllər dünyanın ən böyük və nüfuzlu kriptovalyuta birjalarından biri idi. 2022-ci ilin noyabrında likvidlik böhranı yaşadı və ani şəkildə süqut etdi. Əsas problem FTX-in ana şirkəti olan “Alameda Research”un balansında FTX tokenlərinə çoxlu asılılıq və qeyri-şəffaf maliyyə əməliyyatları idi. FTX-in iflası böyük maliyyə fırıldaqları, maliyyə şəffaflığının olmaması və idarəetmə çatışmazlıqları ilə əlaqələndirildi. Bu hadisə kripto bazarına böyük şok verdi, minlərlə investoru itkiyə məruz qoydu və sektorda ciddi tənzimləmə çağırışlarını gündəmə gətirdi.

FTX müştəri vəsaitlərini düzgün idarə etmirdi, “Alameda Research” isə bu vəsaitlərlə riskli ticarət aparırdı. Bu iflasın baş verməsi ilə minlərlə investor pul itirdi və kripto bazarında böyük panika yarandı.

Nümunə: Noyabr 2022-də FTX-in iflası zamanı şirkətin aktivləri qiymətinin 10 milyard dollardan az olduğu bildirildi, halbuki əvvəlcə 32 milyard dollarlıq kapital olduğu hesablanırdı.

Nəticə: FTX-in süqutu tənzimləyici orqanların sərt mövqeyini gücləndirdi və “mərkəzləşdirilmiş” kripto platformalarının risklərini ortaya qoydu.

“Binance”ə qarşı araşdırmalar

“Binance”, kripto bazarının ən böyük birjalarından biridir və milyonlarla istifadəçiyə xidmət edir. Son illərdə bir sıra ölkələrdə, o cümlədən ABŞ, Böyük Britaniya və Yaponiya daxilində tənzimləyici orqanlar “Binance”ə qarşı vergi pozuntuları, qanunsuz maliyyə əməliyyatları və müştəri qorunması məsələləri ilə bağlı araşdırmalar apardı. 2021-2024 illəri arasında müxtəlif ölkələrin maliyyə tənzimləyiciləri “Binance”ə qarşı vergi qaçaqçılığı, anti-pul yuma qanunlarına əməl etməmə, lisenziya olmadan fəaliyyət göstərmə kimi ittihamlar irəli sürdülər. “Binance” tənzimləyicilərdən ciddi təzyiqlərlə üzləşib, bir sıra ölkələrdə fəaliyyətini məhdudlaşdırıb. Bu, sektorda ciddi regulyasiya çağırışlarına səbəb oldu.

Nümunə: 2023-cü ildə ABŞ Maliyyə Nəzarət Xidməti Binance-in ABŞ-dakı filialına qarşı araşdırma başladıb və şirkət böyük cərimələrə məruz qalıb.

Nəticə: Bu, kripto birjalarının şəffaflığı və tənzimlənməsi üçün ciddi çağırışdır və istifadəçilərin daha ehtiyatlı olmasını tələb edir.

CBDC-lər və dövlət kriptovalyutaları

Mərkəzi banklar rəqəmsal valyutaların inkişafını sürətləndirirlər. Çin, Avropa Mərkəzi Bankı, ABŞ Federal Rezervi bu sahədə pilot layihələr aparır. CBDC-lər həm maliyyə sistemini rəqəmsallaşdırır, həm də nağd puldan istifadəni azaldır. Digər tərəfdən, bu, dövlətlərin maliyyə nəzarətini artırır və maliyyə cinayətlərinin qarşısını almağa kömək edir.

CBDC (Central Bank Digital Currency) — Mərkəzi Bankların rəqəmsal valyutalarıdır. Bu valyutalar fiziki pulun rəqəmsal analoqu kimi çıxış edir və dövlət tərəfindən tam nəzarət olunur. Hazırda Çindən tutmuş Avropa Birliyinə qədər bir çox ölkə CBDC üzərində işləyir. CBDC-lər, kriptovalyutanın anonimlik və desentralizasiya xüsusiyyətlərindən fərqli olaraq, daha çox dövlət nəzarətindədir və maliyyə stabilliyinin qorunması üçün nəzərdə tutulub. CBDC-lərin gələcəyi və onların kripto bazarına təsiri böyük maraq doğurur.

Nümunə: Çin’in “Dijital Yuan” pilot proqramları artıq 10-dan çox şəhərdə fəaliyyət göstərir, 300 milyon istifadəçü qeydiyyatdan keçib.

Nəticə: CBDC-lər həm maliyyə sistemində yenilik, həm də kripto valyutalara alternativ olaraq qəbul edilir.

Şimali Koreyanın “Lazarus Group” hücumları

“Lazarus Group” Şimali Koreyanın dövlət dəstəklədiyi haker qrupu olaraq tanınır və 2010-cu illərin ortalarından etibarən dünyanın müxtəlif yerlərində kriptovalyuta birjalarına və fondlarına kiberhücumlar həyata keçirir. Onlar böyük miqdarda kriptovalyutanı oğurlamaqla dövlətin iqtisadi blokadasını aşmağa çalışırlar. Məsələn, 2021 və 2022-ci illərdə onlar çoxsaylı kripto platformalarına hücum edərək yüz milyonlarla dollar dəyərində kripto oğurlamışdılar. Bu, kripto bazarının təhlükəsizliyinə ciddi zərbə vurub.

Nümunə: 2022-ci ilin aprelində, Lazarus Group, Axie Infinity platformasına 600 milyon dollardan çox kripto oğurlamışdı.

Nəticə: Bu hücumlar kripto platformalarının təhlükəsizliyini ön plana çıxarır və kiber təhlükəsizlik tədbirlərinin zəruriliyini göstərir.

NFT bazarındakı şişmə və çöküş

NFT (Non-Fungible Token) bazarı 2021-2022-ci illərdə kəskin artış yaşadı. Rəssamlıq, kolleksiya əşyaları, oyun içi aktivlər kimi sahələrdə geniş yayıldı. Lakin 2022-ci ilin ikinci yarısından başlayaraq NFT bazarında ciddi satış azaldı, qiymətlər düşdü və bir çox layihə iflas etdi. Bu, spekulyasiya və bazarın sürətli şişməsi nəticəsində baş verdi. Bu, bazarda çoxlu spekulyasiya və real dəyərdən uzaq qiymətləndirmənin nəticəsi idi.NFT sektorunun gələcəyi barədə müzakirələr davam edir.

Nümunə: 2021-ci ilin sonlarında “CryptoPunks” tokenləri milyonlarla dollara satılırdı, 2023-cü ildə isə onların bazar dəyəri kəskin düşdü.

Nəticə: NFT-lər hələ də innovasiyadır, lakin bazar stabil olana qədər riskləri yüksəkdir.

“BlackRock” və institusional investorların rolu

“BlackRock” — dünyanın ən böyük aktiv idarəetmə şirkətidir. Son illərdə institusional investorlar, o cümlədən “BlackRock”, kriptovalyutalara maraq göstərməyə başlayıb. Onlar blokçeyn texnologiyasına və kripto aktivlərinə investisiya yatırır, həmçinin kripto ilə bağlı ETF-lər və digər məhsullar təqdim edir. Digər böyük institusional investorlar da bu trendlə birlikdə kriptovalyuta bazarına daxil olur. Bu, kripto bazarının legitimləşməsinə və daha geniş yayılmasına təkan verir. Eyni zamanda institusional investorların iştirakı bazarda daha çox stabillik, lakin bəzən də manipulyasiya risklərini artırır.

Nümunə: “BlackRock” 2023-cü ildə “Bitcoin” ETF üçün ABŞ tənzimləyicilərindən icazə almağa çalışır, bu da bazara əlavə likvidlik və legitimlik gətirəcək.

Nəticə: Bu proses kriptovalyutanın gələcəkdə daha geniş qəbul olunmasına və bazar sabitliyinə səbəb olacaq, amma eyni zamanda bazar manipulyasiyası və mərkəzləşmə riskləri artacaq.

15. Kibercinayətlər və kripto təhlükəsizliyi

“Silk Road” və onun fəlakəti – Kripto tarixində qara səhifə; “Darknet”, “Bitcoin” və bir idealistin sonu

“Silk Road” 2011-ci ildə darknetdə Ross Ulbrixt (“Alias Dread Pirate Roberts”) tərəfindən yaradılan böyük qara bazar idi. O, Tor şəbəkəsində fəaliyyət göstərirdi və anonimlik təmin edirdi. “Silk Road”un əsas məqsədi narkotik maddələr, saxta sənədlər və digər qeyri-qanuni məhsulların anonim şəkildə satışı üçün platforma təmin etmək idi. Bu bazarda ödənişlər tamamilə “Bitcoin” ilə həyata keçirilirdi, bu da əməliyyatların izlənməsini çətinləşdirirdi.

“Silk Road”, qısa müddətdə ən böyük və məşhur qara bazarlardan birinə çevrildi. Burada milyonlarla dollar dəyərində əməliyyatlar aparılırdı və istifadəçi bazası sürətlə artırdı. Ancaq bu anonim və qanunsuz fəaliyyət Federal Təhlükəsizlik Bürosu (FTB)və digər hüquq-mühafizə orqanlarının diqqətini çəkdi.

2013-cü ilin oktyabrında FTB “Silk Road”a qarşı genişmiqyaslı əməliyyat keçirdi. Ross Ulbrixt, “Dread Pirate Roberts” ləqəbli “Silk Road”un sahibi kimi tutuldu və onun bütün serverləri bağlandı. Hüquq-mühafizə orqanları platformada saxlanılan təxminən 144,000 “Bitcoin” (o vaxtın qiyməti ilə yüz milyonlarla dollar) müsadirə etdi.

Bu hadisə kripto dünyasında ciddi şok yaratdı. “Silk Road”un bağlanması “Bitcoin”in həm anonim, həm də qanunsuz fəaliyyətlərdə istifadə oluna biləcəyini sübut etdi, eyni zamanda hüquq-mühafizə orqanlarının kripto fırıldaqlarına qarşı güclü mübarizəsinin başlanğıcı oldu.

“Silk Road”un fəlakəti ilə bağlı bir çox müzakirələr yarandı – bəzi tənqidçilər “Bitcoin”in qanunsuz məqsədlərlə istifadəsini qeyd edir, digərləri isə bu hadisənin kripto ekosisteminin tənzimlənməsinin zəruriliyini vurğulayırdı. “Silk Road”un bağlanması kriptovalyutaların gələcəyinə dair həm təhlükəsizlik, həm də qanunvericilik baxımından vacib dərslər verdi.

Əhəmiyyəti: “Bitcoin” ilk dəfə burada real dəyər və istifadəyə çevrildi. Eyni zamanda kriptovalutaların cinayətlərlə əlaqəsi sualını aktuallaşdırdı.

Mt. Gox fəlakəti – Kripto tarixinin ən böyük fırıldaqlarından biri, Kriptodünyanın ilk “Lehman Brothers” anı (2014)

Yaponiyadan dünyaya: Mt. Gox nə idi?

“Mt. Gox” – “Magic: The Gathering Online Exchange” ifadəsinin qısaltması idi. Əslində, bu platforma əvvəlcə fantaziya kart oyunlarının ticarəti üçün qurulmuşdu. Lakin 2010-cu ildə amerikalı proqramçı Ced MakKaleb saytı “Bitkoin” ticarət platformasına çevirdi. Daha sonra o, saytı Mark Karpeles adlı fransız sahibkara satdı. Bu hadisə “Mt. Gox”un real kriptotarixə girməsinin ilk pilləsi oldu.

2013-cü ilin sonlarına doğru Mt. Gox dünyada bütün “Bitcoin” əməliyyatlarının 70 faizini həyata keçirən birjaya çevrildi. Yəni o dövrdə “Bitcoin” almaq və satmaq istəyənlərin əksəriyyəti “Mt. Gox” vasitəsilə əməliyyat edirdi. Bu fakt özü-özlüyündə riskli bir mərkəzləşmə göstəricisi idi – və bu, çox keçmədən faciəyə çevriləcəkdi.

2013-cü ildə istifadəçilər pul çıxarmaqda çətinlik çəkməyə başladılar. Şikayətlər çoxaldı: gecikən transferlər, donmuş balanslar, cavabsız texniki dəstək. Mt. Gox rəhbərliyi isə problemin “texniki çətinliklər” və “banklarla əlaqə problemləri” olduğunu deyirdi.

Əslində isə içəridə böyük bir sızıntı vardı.

2014-cü ilin fevralında “Mt. Gox” təxminən 850,000 “Bitcoin”in (o dövr üçün 450 milyon dollar, bu gün üçün 50 milyard dollara yaxın) oğurlandığını açıqladı. Əsas səbəb: sistemdəki zəifliklər və daxili fırıldaq idi. Minlərlə insan sərvətini itirdi. Bu hadisə kriptobirjalara olan inamı zədələdi və “öz açarların yoxdursa, sənin “Bitcoin”in deyil” fəlsəfəsini doğurdu. Bu, sadəcə kriptobirja üçün deyil, bütün kriptovalyuta tarixində ilk böyük kütləvi itki idi.

Oğurluq necə baş vermişdi?

Araşdırmalar göstərdi ki, 2011-ci ildən etibarən sistemdə zəifliklər varmış və illərlə kimsə “Mt. Gox”dan gizli şəkildə “Bitcoin”ləri çəkirmiş. Daha dəhşətlisi odur ki, bu, illərlə fərq edilməmişdi.

“Mt. Gox”un rəhbəri Mark Karpeles, fırıldaqçılıqda ittiham olundu. Onun maliyyə qeydlərində saxtalaşdırma apardığı, şirkət və şəxsi vəsaitləri ayırmadığı sübut edildi. 2019-cu ildə o, Yaponiya məhkəməsi tərəfindən şərti azadlıqla cəzalandırıldı.

İronik şəkildə, bəzi texniki səhvlərə görə “Bitcoin”lərin bir hissəsi bərpa olundu (təxminən 200,000 BTC), lakin hüquqi proseslər səbəbilə bu vəsaitlərin bir çoxu illərlə investorların əlindən çıxmış oldu.

“Mt. Gox” fəlakəti kriptodünyada tənzimləmə çağırışlarını artırdı. Bu hadisədən sonra:

Bir çox ölkə kriptobirjaların lisensiyalaşdırılmasını tələb etdi.

Kriptobirjalar rezerv sübutu (“proof of reserves”) sistemlərinə keçdi.

İstifadəçilər “not your keys, not your coins” prinsipini mənimsəməyə başladı.

Bundan başqa, bu hadisə kriptodünyada etimadın dərin zədələnməsi ilə nəticələndi – “Silk Road” necə kripto ilə “qara bazar” təəssüratı yaratdısa, “Mt. Gox” “maliyyə sabitliyi riski” imicini artırdı.

“Mt. Gox” hadisəsi bir növ Enron fırıldağını xatırladırdı – maliyyə qeydlərində saxtakarlıq, məlumat gizlətmə, özbaşına idarəetmə. Ancaq nəticələri “Lehman Brothers” kimi sistematik idi – bir sahənin bütün strukturuna inamı sarsıtdı.

Bəzi kripto təhlilçiləri isə bunu “Matrix”dəki illüziyanın dağılması” kimi görür: “Mt. Gox”un çökməsi ilə sadə istifadəçilər anlayır ki, blokçeyn mərkəzsiz olsa da, birjalar hələ də mərkəzləşdirilmiş risklərdir.

DAO hadisəsi: Kriptodünyada ilk sarsıntı və ideoloji parçalanma

2016-cı il, “Ethereum”un gənc, amma iddialı çağları. Blokçeyn cəmiyyətində texnoloji romantizm ən yüksək nöqtədə idi. Elə bu ruhda da “DAO” – yəni Decentralized Autonomous Organization – quruldu: mərkəzsiz, proqramla idarə olunan və investisiya qərarlarını istifadəçi səsverməsi ilə verən bir fond. Kağız üzərində hər şey ideal görünürdü: nə bank, nə broker, nə də dövlət – yalnız kod.

DAO (Decentralized Autonomous Organization) — yəni Mərkəzsiz Avtonom Təşkilat —”Ethereum” şəbəkəsi üzərində yaradılan və kriptovalyuta tarixi üçün ilk “ağıllı müqavilə əsaslı investisiya fondu” kimi təqdim edilən bir təşəbbüs idi. Məqsəd sadə idi: insanlar “Ether” göndərir, DAO isə bu “Ether”ləri müxtəlif layihələrə sərmayə kimi yönəldirdi. Səslər blokçeyn üzərindən verilirdi, yəni hər şey şəffaf və mərkəzsiz görünürdü.

DAO ideyası qısa zamanda kriptocəmiyyətin geniş dəstəyini qazandı. Yalnız bir neçə həftəyə 11 min investor, 150 milyon dollarlıq “Ether” yatırdı. Bu, dövrün ən böyük kriptofondu idi. Amma təhlükə də elə orada idi: kodlar hələ yetkin deyildi, auditi tam deyildi və... gözlənilən oldu.

İyun 2016 – DAO hücumu.

DAO-da yer alan bir “recursive call exploit” – yəni ağıllı müqavilədəki zəiflik – nəticəsində haker 2016-cı ilin iyununda fantastik məbləğdə “Ether” oğurladı. Bir istismarçı (bugünkü dillə “white-hat və ya black-hat hacker”) DAO kodundakı bir boşluqdan istifadə edərək təxminən 50 milyon dollar dəyərində kriptonu öz “çantasına” yönləndirdi. Hüquqi olaraq bu oğurluq idi? Müzakirəlidir. Çünki “code is law” – yəni “kod qanundur” prinsipi DAO-nun öz təməl fəlsəfəsi idi. Lakin problem texniki idi, hüquqi deyildi.

Bu çat, kriptodünyada ideoloji bir fault xəttinə çevrildi:

Texniki təhlükəsizlikmi daha önəmlidir, yoxsa sistemin dəyişməzliyi?

DAO hadisəsi həm də rəqəmsal hüquq mühitinin olmaması problemini bütün dünyaya göstərdi: Oğurluq olubmu? Axı hər şey müqaviləyə görə “qanuni” idi…

“Ethereum” icması qarşısında çətin seçim dururdu:

Oğurlanmış “Ether”ləri geriyə qaytarmaq üçün blokçeyndə dəyişiklik etmək?

Yoxsa DAO-nun müqəddəs prinsiplərinə sadiq qalmaq və müdaxilə etməmək?

Qərar verildi. Ethereum “hard fork” etdi.

Bu hadisə “Ethereum” cəmiyyətini iki yerə bölmək məcburiyyətində qoydu:

Ethereum (ETH): Əsas şəbəkə dəyişdirildi, Əməliyyatı ləğv etdi, Ether-ləri istifadəçilərə qaytarıldı, oğurluq ləğv edildi

“Ethereum Classic” (ETC): Əsas prinsipə – “code is law” (kod qanundur) – sadiq qalanlar DAO əməliyyatını dəyişməməyi seçdi və şəbəkəni fərqli bir formada davam etdirdilər.

Bu, kriptodünyada ilk böyük ideoloji parçalanma idi. Bir tərəf deyirdi: “Ədalət üçün kod dəyişə bilər.” Digər tərəf isə deyirdi: “Əgər kod dəyişirsə, sistem artıq mərkəzsiz deyil.”

DAO hadisəsi həm də göstərdi ki, kriptovalyutalar təkcə texnologiya deyil, hüquq və fəlsəfədir. Kodda olan bir sətir, milyonlarla dolları yönəldə və ideoloji cəbhələr qura bilər.

Post-DAO dövr: DAO 2.0 və hüquqi zərurətlər

DAO hadisəsi “ağıllı müqavilə” (smart contract) anlayışının hüquqi statusunu da sual altına saldı. Dövlətlər bu hadisədən sonra blokçeyn texnologiyasının tənzimlənməsi üzərində düşünməyə başladı. DAO 2.0 layihələri isə daha auditli, təhlükəsizlik əsaslı, hüquqi uyğunluqla qurulmağa başlandı.

Bütün bunlar bir daha sübut etdi. Blokçeyn təkcə texnologiya deyil – bu, yeni bir idarəetmə modelidir. Onun səhvləri də, dərsləri də tarixə yazılır.

“DAO Hack” sanki “Titanik”in batması idi – texnoloji imkanlarla doldurulmuş, ideoloji cəhətdən inqilabi bir gəmi, amma bir zəiflik bütün səyahəti yarımçıq qoydu.

İstəsən, bu hissəni sənədinə uyğunlaşdırıb göndərə bilərəm. Başqa hadisə və ya texniki izah da lazımdırsa, de, əlavə edim.

Xüsusi hadisə: “Poly Network” hücumu – Ən böyük kriptohack və qaytarılan milyonlar

2021-ci ilin avqust ayında “Poly Network” adlı bir “DeFi” (Decentralized Finance) platforması rəqəmsal tarixə düşəcək şəkildə hücuma məruz qaldı. Platformadan təxminən 611 milyon ABŞ dolları dəyərində müxtəlif kriptovalyutalar oğurlandı. Bu, o dövrə qədər ən böyük “DeFi hack” hadisəsi idi.

“Poly Network”, fərqli blokçeyn şəbəkələri arasında aktiv transferini təmin edən bir platformadır – yəni istifadəçilər “Ethereum”, “Binance Smart Chain” və “Polygon” kimi blokçeynlər arasında aktivlərini köçürə bilirlər. Bu kross-çeyn funksionallıq eyni zamanda zəiflik yaratdı.

Bir haker, ağıllı müqavilədəki zəiflikdən istifadə edərək sistemin idarəetmə icazələrini ələ keçirdi. Bu yolla öz ünvanına milyardlarla token göndərdi.

Hadisə qeyri-adi şəkildə inkişaf etdi. “Hack”dən bir neçə gün sonra haker özü ilə əlaqə saxladı və “etik niyyətlə hücum etdiyini” bildirdi. Özünü “Mr. White Hat” (Ağ papaqlı haker) adlandıran şəxs qeyd etdi ki, o, sadəcə sistemdəki zəifliyi göstərmək istəyib və bütün pulları qaytaracağını elan etdi.

Bir neçə gün ərzində bütün vəsaitlərin 99 faizi geri qaytarıldı. “Poly Network” isə bu şəxsi “təhlükəsizlik müşaviri” olaraq təkliflə mükafatlandırdı və hətta ona “bug bounty” olaraq 500.000 dollar ödəməyi təklif etdi.

Bu hadisə bir neçə vacib məsələni gündəmə gətirdi:

“DeFi” platformalarının təhlükəsizliyi hələ tam formalaşmayıb.

Etik hakerlik (white-hat hacking) anlayışı daha çox önə çıxdı.

Hücumun ardından yaranan inam böhranı “Poly Network”un dəyərinə və istifadəçi bazasına ciddi təsir etdi.

Mərkəzsiz maliyyə sistemində belə “etik davranışa” nəzarət etmək çətindir.

El Salvador – “Bitcoin” rəsmiləşdirilir (2021)

El Salvador 2021-ci ildə “Bitcoin”i rəsmi pul vahidi elan edən ilk ölkə oldu. Bu qərar dünya iqtisadçıları arasında fikir ayrılığına səbəb oldu. Dəstəkçilər bunu inkişaf və maliyyə azadlığı, əleyhdarlar isə riskli eksperiment adlandırdı.

2021-ci ilin iyun ayında El Salvador Prezidenti Nayib Bukele ölkə parlamentinə təqdim etdiyi qanun layihəsi ilə “Bitcoin”in rəsmi ödəniş vasitəsi kimi qəbul edilməsini təklif etdi. Cəmi bir neçə gün sonra qanun qanunverici orqan tərəfindən 62 səs lehinə qəbul edildi. Bu, El Salvadoru “Bitcoin”i milli valyuta kimi tanıyan ilk ölkə etdi.

Əgər texniki imkanları varsa, ölkədəki bütün iqtisadi subyektlər (şirkətlər, satıcılar və s.) “Bitcoin” ilə ödəniş qəbul etməyə məcburdurlar.

Ölkədə rəsmi valyuta kimi həm ABŞ dolları, həm də “Bitcoin” tanınır.

Dövlət Chivo adlı rəqəmsal pulqabı istifadəsini təşviq etdi və hər bir vətəndaşa 30 dollarlıq “Bitcoin” bonusu verdi.

Dövlət “Bitcoin” Fondu yaratdı və bu fond vasitəsilə qiymət dalğalanmalarına qarşı sabitlik təmin etməyə çalışdı.

Səbəblər və motivasiyalar: Dollar asılılığını azaltmaq idi. El Salvador 2001-ci ildən bəri ABŞ dollarını istifadə edirdi. Bu, ölkəni ABŞ Federal Ehtiyat Sisteminin siyasətlərindən tam asılı hala gətirmişdi.

Maliyyə inklüzivliyi: Əhalinin 70 faizindən çoxunun bank hesabı yox idi. “Bitcoin” və mobil texnologiyalarla bu baryer aşılmaq istəndi.

Remitanslar (köçürmələr): El Salvador iqtisadiyyatının 20 faizi xaricdə çalışan vətəndaşların göndərdiyi pullardan ibarətdir. “Bitcoin” vasitəsilə bu köçürmələrin komissiya xərcləri azaldıla bilərdi.

İnnovativ imic: Prezident Bukele ölkəni “kriptovalyuta və texnologiya mərkəzi”nə çevirməyi planlaşdırırdı.

Tətbiq mərhələsi və problemlər: “Chivo Wallet” istifadəçi problemləri, server çöküşləri və təhlükəsizlik riskləri kimi texniki problemlərlə qarşılaşdı. Qiymət dalğalanması böyük narahatlıq yaratdı. “Bitcoin”in kəskin ucuzlaşması dövlətin aldığı Bitcoin ehtiyatlarını zərərlə üz-üzə qoydu.

Əhalinin böyük qismi bu sistemə etibar etmədi və ödənişlərdə əsasən dolları seçməyə davam etdi.

Beynəlxalq Valyuta Fondu və Dünya Bankı bu addıma mənfi reaksiya verdi. Beynəlxalq qurumlar El Salvadorun maliyyə sabitliyini riskə atdığını bildirdi.

“Bitcoin City” və gələcək planlar: Prezident Bukele “Bitcoin City” layihəsini elan etdi. Vulkan enerjisi ilə işləyən, vergi güzəştləri olan, tamamilə “Bitcoin” infrastrukturu üzərində qurulacaq yeni şəhər planı.

Dövlət vulkanlardan əldə edilən geotermal enerji ilə “yaşıl mining” (mədənçilik) planlarını açıqladı.

“Volcano Bond” adlı 1 milyard dollarlıq Bitcoin istiqrazları buraxılması planlandı (lakin investor marağı aşağı oldu).

Təhlil və nəticə: El Salvadorun bu addımı kriptovalyuta dünyasında ilk dövlət səviyyəli eksperiment kimi qiymətləndirilir. Lakin:

Risk çox yüksəkdir: “Bitcoin” qiymətinin dalğalanması dövlət büdcəsi və makroiqtisadi sabitlik üçün təhdid yaradır.

Ümumi əhali arasında rəqəmsal savadlılıq səviyyəsi və etimad aşağıdır.

Ölkə, beynəlxalq maliyyə qurumları ilə münasibətlərini gərginləşdirmişdir.

Dünya üçün nümunə, yoxsa xəbərdarlıq? El Salvadorun təcrübəsi digər ölkələr üçün həm örnək, həm də təhlükə siqnalı ola bilər:

Mərkəzi Afrika Respublikası də sonradan “Bitcoin”i rəsmi valyuta elan etdi.

Amma bir çox ölkələr bu addımı ehtiyatla izləyir.

“Dogecoin” – zarafatdan real bazara

2013-cü ilin dekabrında populyar “Doge” adlı Şiba Inu cinsindən olan itin memindən ilhamlanaraq iki proqramçı – Billi Markus və Cekson Palmer tərəfindən  yaradılan “Dogecoin”, heç bir texniki yenilik və ya ciddi məqsədi olmayan “şən” bir valyuta idi. Məqsəd isə Bitcoin və digər kriptovalyutaların getdikcə daha ciddi və texnoloji mistikaya bürünən dünyasında ironik bir nəfəs yaratmaq idi. Sadəcə zarafat üçün doğulan bu layihə, bir çoxlarının gözləmədiyi şəkildə sürətlə populyarlaşdı. İlon Mask və “Reddit” icmasının dəstəyi ilə qiyməti bir neçə dəfə “ayı” və “boğa” dövrləri yaşadı.

“Dogecoin” texniki olaraq “Bitcoin”in bir “fork”u olan “Litecoin”ə əsaslanır. Bu, onu “Scrypt” alqoritmi ilə işləyən və blokların çox tez hasil olunduğu bir sistemə çevirir. “Bitcoin”dən fərqli olaraq, “Dogecoin”in maksimum tədarük limiti yoxdur, yəni inflyasiya modelinə uyğundur – bu da onu “saxla və gözlə” strategiyası üçün o qədər də əlverişli etmir.

“Dogecoin”in populyarlığının əsas səbəblərindən biri onun ətrafında formalaşan komik, lakin güclü onlayn icmadır. Reddit, Twitter və digər platformalarda Dogecoin cəmiyyəti bir çox maraqlı sosial kampaniyaya imza atdı:

2014-cü ildə Yamayka bob komandası Soçidə keçirilən Qış Olimpiadasında iştirak etmək üçün maliyyə çətinliyi yaşayanda, “Dogecoin” icması 30 min dollar toplayaraq onların iştirakını təmin etdi.

Eyni ildə NASCAR yarışlarında bir sürücünün maşını Dogecoin loqosu ilə sponsorlara təqdim olundu.

2020-ci ilin sonundan etibarən Dogecoin ikinci bir canlanma yaşadı. Bunun səbəbi – Elon Musk idi. Musk öz “Twitter” hesabında (indiki X) bir neçə dəfə Dogecoin haqqında zarafatlar və “meme”lər paylaşdı. O, Dogecoin-i “xalqın kriptovalyutası” adlandırdı və bir anda bazarda DOGE qiymətləri sürətlə qalxdı.

Nümunə: 2021-ci ilin əvvəlində DOGE qiyməti 0.01 dollar səviyyəsindəykən, İlon Maskın ardıcıl dəstəyi ilə aprelə qədər 0.70 faizə qədər yüksəldi.

Zaman keçdikcə “Dogecoin” sadəcə zarafatdan ibarət qalmadı. Aşağı əməliyyat xərcləri və sürətli transfer imkanları onu mikroödənişlər üçün uyğun etdi. Bəzi onlayn mağazalar və e-ticarət platformaları “Dogecoin” ilə ödəniş qəbul etməyə başladı. Hətta “Tesla”, müəyyən mallar üçün “Dogecoin” ödənişini aktivləşdirdi.

“Dogecoin” hər nə qədər əyləncəli görünsə də, çox ciddi tənqidlərə də məruz qaldı:

Kod inkişafı dayanmışdı – uzun illər ərzində “Dogecoin”in texniki yenilənməsi çox zəif idi.

İnflyasiya modeli – limit olmadan hasil olunan Dogecoin uzunmüddətli dəyər saxlama üçün əlverişli deyil.

Spekulyasiya – qiymət yüksəlişlərinin böyük hissəsi süni həyəcan və sosial media manipulyasiyası ilə bağlıdır.

“Dogecoin”in uğuru kriptovalyutaların təkcə texniki yenilik deyil, kültürəl və sosial fenomen ola biləcəyini göstərdi. Meme əsaslı tokenlərin (Shiba Inu, Floki Inu və s.) yaranması da məhz “Dogecoin”in açdığı yoldan keçdi.

“Dogecoin” indi bəzi ölkələrdə kriptovalyuta mədəniyyətinin bir hissəsi kimi qəbul edilir. O, ciddi bazar oyunçusu olmasa da, psixoloji və sosial təsiri böyükdür.

“Dogecoin” texniki baxımdan çox da irəlidə olmasa da, insan psixologiyası, sosial media gücü və kütləvi impulsların bazara necə təsir etdiyini sübut edən canlı nümunədir. Kriptovalyutaların gələcəyində texnologiyadan daha çox insan faktoru və ictimai güvən mühüm rol oynayacaqsa, “Dogecoin” bu sahədə unikal bir eksperiment olaraq qalacaq.

SEC və “Ripple” (XRP) mübahisəsi

“Ripple Labs Inc.” – 2012-ci ildə qurulmuş və XRP adlı kriptovalyutanı idarə edən bir şirkətdir. XRP – əsasən beynəlxalq pul köçürmələrini daha sürətli və daha ucuz etmək üçün nəzərdə tutulmuş bir “bridge currency”dir (körpü valyutası). “Ripple”, banklar və maliyyə qurumları ilə əməkdaşlıq edərək, ənənəvi “SWIFT” sisteminin alternativi olmaq niyyətində idi.

Lakin “Ripple”un əsas problemi, digər kriptovalyutalardan fərqli olaraq, XRP-nin mərkəzləşdirilmiş şəkildə əvvəlcədən yaradılması və bu valyutanın əhəmiyyətli hissəsinin “Ripple Labs” və onun rəhbərləri tərəfindən saxlanılması oldu.

2020-ci ilin dekabrında, ABŞ Qiymətli Kağızlar və Birja Komissiyası (SEC) “Ripple Labs”a, şirkətin rəhbərləri Brad Qarlinghauz və Kris Larsenə qarşı məhkəmə iddiası qaldırdı. İddianın mahiyyəti beləydi:

SEC “Ripple”u 1.3 milyard dollar dəyərində qeydiyyatdan keçməyən qiymətli kağız (security) satmaqda ittiham etdi.

SEC-in əsas arqumenti:

XRP bir “kriptovalyuta” deyil, bir qiymətli kağızdır.

Bu səbəblə onun satışı SEC-in nəzarəti altına düşməli və qeydiyyatdan keçməli idi.

“Ripple” bu tələblərə əməl etmədiyi üçün qanunsuz fəaliyyət göstərib.

“Ripple”un hüquqi komandası SEC-in mövqeyinə qarşı çıxaraq bunları bildirdi:

XRP, “Bitcoin” və “Ethereum” kimi açıq və müstəqil bazarda işləyən bir kriptovalyutadır.

SEC özü də “Ethereum”un qiymətli kağız olmadığını bildirib, bəs niyə XRP olsun?

XRP-nin dəyəri “Ripple”un fəaliyyətindən asılı deyil, bazar tərəfindən müəyyən olunur.

Əlavə olaraq, “Ripple” bildirdi ki, SEC bu qaydaları aydın şəkildə müəyyən etmədən şirkəti cəzalandırmağa çalışır.

8 ildən çox müddətdə SEC sükutda qalıb, bu isə tənzimləyici qeyri-müəyyənliyin sübutudur.

2021-ci ildə ilkin dinləmələr başladı. “Ripple”, SEC-in “fair notice” (ədalətli xəbərdarlıq) qaydalarını pozduğunu iddia etdi.

2022-ci ilin ortalarında məhkəmə “Ripple” və SEC arasında e-maillər və daxili yazışmalarla bağlı sənədləri paylaşmağa məcbur etdi. Bu sənədlərdən bəziləri SEC-in öz daxilində də kriptovalyutaların hüquqi statusu ilə bağlı qeyri-müəyyənlik yaşadığını göstərdi.

2023-cü ilin iyulunda mühüm dönüş nöqtəsi oldu – ABŞ məhkəməsi Ripple-un “birja üzərindən satdığı XRP-lərin” qiymətli kağız sayılmadığına qərar verdi, amma birbaşa institusional satışlar üçün qayda pozuntusunun olduğunu bildirdi.

Bu qərar, kriptobazar üçün yarımqələbə olaraq qiymətləndirildi.

XRP yenidən böyük kriptobirjalarda listləndi (Coinbase, Kraken və s.).

Ripple-un qiyməti qısa müddətə 100 faiz artım göstərdi.

SEC-in nüfuzuna və tənzimləyici yanaşmasına dair sual işarələri artdı.

Bu məhkəmə prosesi, kripto ekosistemində hüquqi çərçivənin aydınlaşdırılması üçün presedent yaratdı. Artıq digər kriptovalyutalar da “qiymətli kağız” olub-olmamaq məsələsini bu işə əsaslanaraq dəyərləndirir.

Strateji təsirlər: “Ripple qərarı” və gələcəyin konturları

ABŞ-da kriptovalyutaların hüquqi statusu hələ də SEC və CFTC arasında bölünmüş vəziyyətdədir.

“Ripple” işi göstərdi ki, dəqiq qanuni çərçivə olmadan sərmayəçilər və layihələr hüquqi təhlükələrlə qarşı-qarşıyadır.

Bu məhkəmə prosesi kriptovalyutaların tənzimlənməsi və hüquqi statusu ilə bağlı mühüm presedent yaratdı. Təşəbbüs Avropaya və Asiyaya keçidi. “Ripple” və digər kriptolayihələr Avropa Birliyi (MiCA rejimi) və BƏƏ, Sinqapur kimi daha sabit tənzimləmə mühitlərinə doğru yönəlməyə başladı.

Bu da kripto innovasiyasının ABŞ-dan uzaqlaşması ilə nəticələnə bilər.

İnstitusional təhlükə: Əgər XRP kimi nisbətən mərkəzləşmiş bir token qiymətli kağız sayılarsa, bu, tədarükü və idarəetməsi şirkətə bağlı olan yüzlərlə tokenin hüquqi vəziyyətini risk altına alacaq.

Nəticə: SEC və “Ripple” mübahisəsi, kriptovalyutaların hüquqi statusunun necə müəyyən olunacağı ilə bağlı ən ciddi nümunələrdən biridir. “Howey testi” adlanan klassik yanaşma burada əsas rol oynadı:

“Əgər bir şəxs pul qoyur, birgə müəssisədə iştirak edərək gəlir gözləyirsə və bu gəlir əsasən başqalarının səyi nəticəsində əldə olunursa, bu akt qiymətli kağız sayılır”.

Ripple hadisəsində bu testin hər zaman tətbiq oluna bilməyəcəyi göstərildi.

Bənzətmə (simvolik baxış): Bu mübahisə bir növ “kriptovalyutaların məhkəmə ilə yetkinlik yaşı”na çatma prosesidir. “Ripple” – təkcə özünün yox, bütün bazarın hüquqi yetişkinliyinin sınaqdan keçdiyi fiqurdur.

16. Dünyadakı tokenlər

2025-ci ilin ortalarına olan məlumata görə, dünyada təqribən 17–25 min aktiv kriptovalyuta mövcuddur. Ancaq platformalarda ümumilikdə 2 milyondan artıq token qeydiyyatdan keçib. Ancaq bunların böyük əksəriyyəti dəyərsizdir və aktiv ticarət edilmir. Çünki bunların ya layihəsi yoxdur və ya fırıldaq məqsədli yaradılıb.

Əsas Qruplar:

Top tokenlər (1000-ə yaxın) – Bunlara “CoinMarketCap” və “CoinGecko” kimi platformalarda izlənən, likvidliyi olan və real istifadə hallarına malik tokenlər daxildir.

Faydalı tokenlər (Utility tokens) – Platformadaxili xidmətlər və məhsullar üçün istifadə olunur (məsələn, BAT, CHZ).

İdarəetmə tokenləri (Governance tokens) – DAO-lar və DeFi platformalarının idarəsində istifadə olunur (məsələn, UNI, AAVE).

Meme tokenləri – Əyləncə məqsədli başlayıb, bəzən böyük bazar dəyəri qazanıb (Dogecoin, Shiba Inu).

NFT-lərlə bağlı tokenlər – ERC-721 və ERC-1155 standartlarında olan fərdi tokenlər (bəzən milyonlarla sayda olur).

“Scam”/fırıldaq tokenlər – Yalnız “pump and dump” və ya “rug pull” məqsədilə yaradılan minlərlə boş token.

Qeyd: Təkcə “Ethereum” şəbəkəsində 800.000-dən çox ERC-20 tokeni var.

“BNB Chain”, “Solana”, “Polygon”, “Avalanche” və digər “smart contract” dəstəkləyən şəbəkələrdə də on minlərlə token yerləşdirilib.

Bunların yalnız çox kiçik hissəsi real istifadəçi bazasına malikdir.

Top tokenlər (ilk 10–20)

Bazar kapitallaşmasına görə lider olanlar bunlardır:

Bitcoin (BTC) – təqribən 2.3 trilyon dollar.

Ethereum (ETH) – 360–440 milyard dollar.

XRP, BNB, Solana (SOL) – hər birinin bazar dəyəri 80–milyard dollar arası dəyişir

USDT və USDC – milyardlarla dollar həcmində olan stabilcoinlər

“Dogecoin” (DOGE) – meme token, güclü icma dəstəyi ilə – 30–60 milyard dollar.

“Cardano” (ADA), TRON (TRX) və s.

Bunlar “CoinGecko” və “CoinMarketCap”lə “Top 100” sıralamalarında sabit görünür

Alt tokenlər və utility tokenlər

Bu kateqoriyaya “DeFi”, NFT, DAO tokenləri daxildir (məsələn, UNI, AAVE, MKR, SUI və s.). Bir çoxu bazarda milyardlarla dollar dəyər qazansa da, King-coins qədər tanınmış deyillər. Bu tokenlər spot bazarlarda aktiv ticarət olunur.

Meme tokenlər və fırıldaq layi

“Dogecoin” ilə başlayan “meme” mədəniyyəti – bu gün fərqli imitator tokenlərə (Shiba Inu, Floki və hətta “TrumpCoin”) qədər genişlənib. Əksər meme tokenlər spekulyativdir.

Scam/fırıldaq tokenlər

“Pump and Dump”, “rug-pull” kimi fırıldıq sxemlərinə xidmət edən minlərlə token mövcuddur. Onlar tez yaranır və çox tez yox olurlar.

Dünyada on minlərlə, ya da yüz minlərlə token mövcuddur, amma aktiv ticarət olunanlar çox azdır.

ERC‑20 standartı, “Ethereum” şəbəkəsində 200 000+ tokenin yaradılmasını təmin edib.

Top 10–20 token real bazar gücünə malikdir, qalanları spekulyasiya elementlidir.

17. Əsas kriptovalyuta terminləri və izahları

Kriptovalyuta (Cryptocurrency)

Rəqəmsal (virtual) valyutadır və kriptoqrafik alqoritmlər vasitəsilə yaradılır və idarə olunur. Mərkəzi bank və ya dövlətə bağlı olmadan fəaliyyət göstərir.

Blokçeyn (Blockchain)

Verilənlərin dəyişdirilə bilməyən ardıcıl bloklar şəklində saxlanıldığı paylanmış rəqəmsal qeydiyyat sistemidir. Kriptovalyutaların əsas infrastrukturudur.

“Bitcoin” (BTC)

2009-cu ildə Satoshi Nakamoto tərəfindən yaradılan ilk və ən məşhur kriptovalyutadır. Blokçeyn texnologiyasının ilk real tətbiqidir.

“Altcoin”

“Bitcoin”dən sonra yaradılan bütün alternativ kriptovalyutalar. Məsələn: “Ethereum” (ETH), “Litecoin” (LTC), “Dogecoin” (DOGE) və s.

Ethereum (ETH)

Blokçeyn əsaslı platformadır. Smart müqavilələr (smart contracts) və DApp-lar (decentralized apps) yaratmaq üçün istifadə olunur.

Token

Mövcud blokçeyn platformaları üzərində yaradılan rəqəmsal aktivlərdir. Tokenlər müxtəlif məqsədlərlə istifadə oluna bilər: ödəniş, identifikasiya, səsvermə və s.

“Coin”

Öz blokçeyn sisteminə sahib olan kriptovalyutalardır. Məsələn: “Bitcoin”, “Ethereum”, “Monero” və s.

Satoşi (Satoshi)

“Bitcoin”in ən kiçik vahididir. 1 BTC = 100,000,000 satoshi.

ICO (Initial Coin Offering)

Yeni kriptovalyuta və ya layihələrin ilkin maliyyələşməsi üçün həyata keçirilən token satışıdır. IPO-nun (Initial Public Offering) kripto versiyasıdır.

DeFi (Decentralized Finance)

Ənənəvi maliyyə sistemlərini vasitəçilərsiz, blokçeyn texnologiyası üzərində qurma cəhdidir. Kredit, sığorta, ticarət və digər xidmətlər üçün istifadə olunur.

NFT (Non-Fungible Token)

Unikal və dəyişdirilə bilməyən rəqəmsal aktivlərdir. Rəssamlıq, musiqi, oyun içi əşyalar və s. kimi sahələrdə istifadə olunur.

“Smart Contract” (Ağıllı müqavilə)

Kod şəklində yazılmış və şərtlər yerinə yetirildikdə avtomatik icra olunan müqavilələrdir. Ethereum-un əsas komponentidir.

“Wallet” (Pul kisəsi)

Kriptovalyutaları saxlamaq, göndərmək və qəbul etmək üçün istifadə olunan rəqəmsal cüzdan. İki növ var:

“Hot Wallet” – internetə qoşuludur

“Cold Wallet” – internetə qoşulu deyil (fiziki cihaz və ya kağızda saxlanır)

“Private Key” və ya “Public Key”

“Public key” – sizin blokçeyndəki ünvanınızdır, başqaları sizə pul göndərmək üçün istifadə edir.

“Private key” – kriptovalyutanı idarə etmək üçün istifadə olunan şəxsi şifrədir. Heç kimlə paylaşılmamalıdır.

“Gas Fee”

Ethereum və digər şəbəkələrdə əməliyyat aparmaq üçün ödənilən haqq. Şəbəkənin yüklənmə səviyyəsinə görə dəyişir.

“Mining” (Mədənçilik)

Blokçeyn üzərində yeni blokların yaradılması və əməliyyatların təsdiqlənməsi üçün hesablama gücü ilə aparılan prosesdir. Müəyyən mükafatla nəticələnir (məsələn, “Bitcoin” mining).

“Halving”

“Bitcoin” kimi bəzi kriptovalyutalarda mədənçilərə verilən mükafatın hər 4 ildən bir yarıya enməsi hadisəsi. Təklifin azaldılması yolu ilə qiymətə təsir edir.

“Staking”

Mövcud kriptovalyutanı blokçeyndə kilidləyərək şəbəkə təhlükəsizliyinə töhfə vermək və bunun qarşılığında passiv gəlir əldə etmək prosesi. Proof of Stake sistemində tətbiq olunur.

“Proof of Work” (PoW)

Kriptovalyutanın əməliyyatlarını təsdiqləmək üçün istifadə olunan mexanizmdir. Mədənçilər riyazi tapşırıqları həll edirlər. Bitcoin bu mexanizmlə işləyir.

“Proof of Stake” (PoS)

Yeni blokların yaradılması üçün təsdiqləyicilərin (validator) seçilməsi, onların sahibləndikləri və “stake” etdikləri kriptovalyutanın miqdarına əsaslanır.

“Exchange” (Birja)

Kriptovalyuta alqı-satqısının aparıldığı onlayn platformalar. Mərkəzləşdirilmiş (Binance, Coinbase) və mərkəzsiz (Uniswap, PancakeSwap) növləri var.

“Bull Market” və ya “Bear Market”

“Bull Market” – qiymətlərin yüksəldiyi, inamlı dövr

“Bear Market” – qiymətlərin düşdüyü, investor qorxusunun üstün olduğu dövr

“HODL”

“Hold” (saxla) sözünün səhv yazılmış formasıdır. Kriptovalyutanı uzunmüddətli saxlamaq strategiyası üçün istifadə olunur.

FOMO (Fear of Missing Out)

Bazarda mövcud fürsəti qaçırmaq qorxusu ilə tələsik alqı-satqı qərarı vermək psixoloji halıdır.

FUD (Fear, Uncertainty, Doubt)

Bazar haqqında qorxu, qeyri-müəyyənlik və şübhə yaradan xəbərlər. Əsasən qiyməti salmaq və panik yaratmaq məqsədi ilə yayılır.

“Pump and Dump”

Əvvəlcədən qiyməti süni şəkildə artırıb, sonra yüksək qiymətdən sataraq bazarı çökdürmə taktikasıdır. Tipik fırıldaq üsuludur.

“Rug Pull”

Bir DeFi layihəsində və ya NFT platformasında yaradıcıların bütün pulları çıxarıb layihəni tərk etməsi ilə nəticələnən fırıldaq növüdür.

“Stablecoin”

Dəyəri dollar və ya başqa real valyutaya bağlı olan, sabitlik məqsədilə yaradılmış kriptovalyutadır. Məsələn: USDT, USDC.

Airdrop

Yeni kriptovalyutanın tanıdılması məqsədilə istifadəçilərə pulsuz token verilməsi kampaniyası.

DAO (Decentralized Autonomous Organization)

Kodla idarə olunan, üzvlər arasında demokratik qərarverməyə əsaslanan, mərkəzsiz təşkilat modelidir.

KYC (Know Your Customer)

Birja və platformaların istifadəçidən şəxsiyyət təsdiqləyici sənədlər tələb etməsi prosesi. Pul yuyulma və fırıldaq risklərini azaltmaq məqsədilə edilir.

AML (Anti-Money Laundering)

Kriptovalyuta vasitəsilə cinayət gəlirlərinin yuyulmasının qarşısını almaq üçün tətbiq olunan tənzimləyici qaydalar.

18. Kriptovalyutaların qaranlıq və geniş spektri – trendlər, təhlükələr və tənzimləmələr

CBDC-lər (Mərkəzi Bank Rəqəmsal Valyutaları): dövlətlərin kriptovalyutalara cavabı

Mərkəzi Bank Rəqəmsal Valyutaları (CBDC) dünyada kriptovalyutanın artan populyarlığına dövlətlərin cavabı kimi ortaya çıxdı.

Çin ilk böyük ölkə olaraq rəqəmsal yuan (e-CNY) layihəsini tətbiq etdi və artıq bəzi regionlarda pilot mərhələdə istifadəyə verib.

Avropa Mərkəzi Bankı 2026-cı ilədək "rəqəmsal avro" layihəsini tam tətbiq etməyi planlaşdırır.

ABŞ rəqəmsal dollar üzərində araşdırmalar aparsa da, siyasi səbəblərlə hələ rəsmi qərar yoxdur.

CBDC-lərin əsas məqsədi kriptoyu sıxışdırmaq deyil, onu dövlətin nəzarəti altında təhlükəsiz şəkildə təqdim etməkdir.

NFT-lər: Həyat, ölüm və rəqəmsal sənətin təhlükəli zövqü

2021-ci ildə NFT-lər (non-fungible tokens) rəqəmsal bazarda inqilab yaratdı. Sənətçilər əsərlərini milyonlarla dollara satdı.

Beeple adlı rəssamın bir NFT əsəri 69 milyon dollara satıldı.

"Bored Ape Yacht Club" kimi NFT kolleksiyaları məşhurlar arasında trend oldu.

Lakin 2022–2023-cü illərdə NFT bazarı çökməyə başladı. Həddindən artıq şişirilmiş qiymətlər, qeyri-müəyyənlik və fırıldaq hallarının çoxalması bu texnologiyaya olan inamı zədələdi. 2024-cü ilin ortasında NFT-lərin qiymətləri təxminən 90%-ə qədər aşağı düşmüşdü.

“TrumpCoin”, “MAGACoin” və siyasətə kripto müdaxiləsi

ABŞ-da kriptovalyutaların siyasətə giriş cəhdi 2020-dən sonra artdı. TrumpCoin və MAGACoin kimi siyasi tokenlər yaradıldı:

MAGACoin – Donald Trampın "Make America Great Again" sloqanından ilhamlanaraq yaradıldı və onun tərəfdarlarına yönəldi.

Bu tokenlər real iqtisadi dəyər daşımır, lakin seçici bazasına psixoloji təsir və siyasi PR vasitəsi kimi istifadə olunur.

Siyasi tokenlər hələlik hüquqi baxımdan tənzimlənmir, bu da onların fırıldaq məqsədi ilə istifadəsinə şərait yaradır.

Şimali Koreya və “Lazarus group”: Dövlət səviyyəli kriptocinayət

Şimali Koreyanın dövlət dəstəyi ilə fəaliyyət göstərən Lazarus Group adlı haker qruplaşması son illərdə yüz milyonlarla dollar dəyərində kripto oğurluqlarına imza atıb.

2022-ci ildə “Ronin Network”dən 620 milyon dollar dəyərində “Ethereum” və USDC oğurlandı.

2023-cü ildə Harmony protokoluna hücum edildi (100 milyon dollar).

Beynəlxalq istintaq orqanları bu hücumların arxasında Şimali Koreya hökumətinin valyuta ehtiyatlarını artırmaq məqsədi ilə fəaliyyət göstərən dövlət strukturlarını görür.

Kripto vergisi və hüquqi tənzimləmələr

Kriptovalyutaların hüquqi statusu ölkələr arasında fərqlənir:

ABŞ: Kriptovalyutalar aktiv kimi vergiyə cəlb olunur. IRS (Daxili Gəlirlər Xidməti) 10 min dollardan yuxarı kripto əməliyyatları barədə hesabat tələb edir.

Avropa Birliyi: "MiCA" (Markets in Crypto-Assets) adlı yeni qanun çərçivəsində kripto bazarı 2025-dən tam tənzimlənəcək.

BƏƏ və Sinqapur: Kripto startaplara vergi güzəştləri tətbiq edilir və bu ölkələr kriptovalyuta mərkəzinə çevrilmək istəyir.

Azərbaycan: Qismən tənzimlənmiş bazar olsa da, hələ də tam hüquqi baza mövcud deyil.

“Kripto qışı”

2022-ci ildə kriptovalyuta bazarında böyük tənəzzül baş verdi. Bu hadisə "Kripto Qışı" adlandırıldı. Ən dramatik hadisə FTX birjasının çökməsi oldu:

FTX-in rəhbəri “Sam Bankman-Fried”, istifadəçi vəsaitlərindən qeyri-qanuni şəkildə istifadə etdiyi üçün həbs edildi.

Zərər: 9 milyard dollar.

Bu hadisə tənzimləmə ehtiyacını daha da aktuallaşdırdı və bazara inamı ciddi şəkildə sarstı.

Kriptovalyutaların ətraf mühitə təsiri

“Bitcoin” və digər "proof-of-work" əsaslı sistemlər enerji baxımından çox xərclidir:

“Bitcoin” şəbəkəsi bəzi ölkələrin (məsələn, Argentina) illik enerji istehlakına bərabər enerji sərf edir.

İlon Mask, bu səbəblə 2021-ci ildə Tesla-nın Bitcoin ödənişini qəbul etməyəcəyini açıqladı.

"Proof-of-stake" sistemləri bu problemi azaldır, lakin hələ də geniş tətbiq olunmayıb.

“Whale”lər: Kripto bazarını oynadan nəhənglər

"Whale" – yəni böyük həcmdə kriptoya sahib olan investorlar – bazarda manipulyasiya edə bilir.

Məsələn, 2021-ci ildə bir "whale"in 5 milyard dollar dəyərində Bitcoin satması qiymətin 25%-lik enişinə səbəb olmuşdu.

Tənzimlənmə olmadığından bu cür hərəkətlər bazarda suni volatillik yaradır.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə kripto inqilabı

Venesuela: Hiperinflyasiya səbəbindən kriptovalyuta əsas iqtisadi xilas vasitəsinə çevrilib.

Nigeriya: Kriptodan ən çox istifadə edilən ölkələrdən biridir. Gənclər arasında məşhurdur.

Argentina: Pesonun dəyərsizləşməsi səbəbilə Bitcoin burada təhlükəsiz liman sayılır.

Bu ölkələrdə kripto bir "investisiya aləti" deyil, gündəlik iqtisadi həyatda real ödəniş vasitəsi kimi istifadə olunur.