Urmiya gölü – Azərbaycanın və bütün Yaxın Şərqin nadir təbiət incilərindən biri – artıq son nəfəsini verir. Gölün səviyyəsi o qədər aşağı düşüb ki, bir zamanlar orada gəmi ilə pozalar verib şəkil çəkdirən siyasətçilər üçün belə, artıq göstəriləcək “şou” qalmayıb.
Bu göl əslində Səhənd dağ silsiləsi ilə Güney Azərbaycanın qərb sərhədində yerləşən qədim bir çökəkdə yaranmışdı. Qədim molyusk fosilləri göstərir ki, Urmiya gölü min illər öncə şirin sulu olub. Onu qidalandıran onlarla dağ çayı – həm daimi, həm də mövsümi axar sular – gölün ekosistemini tarazlıqda saxlayırdı.
Səhraya pul, Azərbaycana susuzluq
Amma 1990-cı illərdən etibarən, dövlətin yanlış və ədalətsiz resurs bölgüsü siyasəti gölün məhvinə yol açdı. Azərbaycanın su ehtiyatları, xüsusilə Qərbi Azərbaycanda, yeni tikilmiş su anbarları vasitəsilə kənd təsərrüfatına yönləndirildi. Bu isə bölgədə tədqiqat aparılmadan geniş əkin sahələrinin açılmasına, nəticədə isə təbii axar suların azalmasına səbəb oldu.
Paralel olaraq, subsidiyalı milli sərvətlər – xüsusilə dollar və dövlət yardımları – səhralaşmış mərkəzi əyalətlərə axıdıldı. Bu resurs yönləndirilməsi, Azərbaycanın strateji su ehtiyatlarının tükənməsi ilə nəticələndi.
Sahibsiz suyun sorğusu kimə düşür?
Bir sual ortada qalır: həmin illərdə Urmiya gölünün su səviyyəsini nəzarətdə saxlamalı olan rəsmi qurumlar hara baxırdı? Axı göl bir gündə, bir ayda yox olmadı. Bu tənəzzül mərhələli şəkildə illərlə davam etdi. Niyə mətbuat – o cümlədən Urmiyada çap olunan “Nəvid-i Azərbaycan” qəzetinin xəbərdarlıqları ciddiyə alınmadı?
Bütün bu səhlənkarlıq, sonradan dövlət qurumlarının və məsul məmurların etinasızlığı ilə birləşərək, gölün ekoloji ölüm hökmünü imzaladı.
Orta keçid körpüsü: Qurtuluşmu, ölümcül bəndmi?
Urmiya gölünün məhvinə səbəb olan amillərdən biri də Orta keçid körpüsü oldu. Bu körpü yalnız texniki və ekoloji deyil, həm də tarixi və siyasi cəhətdən əhəmiyyət daşıyır.
İslam inqilabından dərhal sonra, mərkəzi hökumətin zəifləməsindən istifadə edən silahlı kürd qrupları – “Demokrat” və “Komələ” kimi təşkilatlar – Qərbi Azərbaycana hücuma keçdilər. Urmiya əsl mühasirəyə düşmüşdü: bir tərəfdə dağlar, digər tərəfdə göl, şimalda Quşçu aşırımı, cənubda isə kürd silahlılarının nəzarətində olan Aşnəviyyə və Nağədə yolları.
Şəhərin süqutu bütün Qərbi Azərbaycanın süqutu demək idi. Xalq silaha sarıldı və şəhəri qorumağa başladı. Məqsəd Urmiyanın çıxılmaz vəziyyətdən qurtulması idi.
Xalqın körpüsü, xalqın səfərbərliyi
Bu kritik anda qərar qəbul edildi: gölün içindən torpaq bənd çəkilsin. Layihəyə rəhbərlik edən o vaxtkı Yol və Nəqliyyat idarəsinin müdiri, mərhum Musa Kələntəri (Mərəndli İsa Kələntərinin qardaşı), layihəni yerli imkanlarla həyata keçirdi. Daha sonra Musa Kələntəri İranda nazir təyin olundu və 28 iyun 1981 terror nəticəsində həlak oldu.
Bəndlə körpü arasında hərəkət əvvəllər yalnız bərələrlə mümkün idi. Bu torpaq yolu 2008-ci ilin noyabrında tam olaraq istifadəyə verildi və Urmiya fiziki blokadadan qurtarıldı.
Günahkarlar haradadır?
Bu gün çox olan suallara cavab verən yoxdur. Urmiya gölünün bərpası üçün qurulan komitələr, yerli su və kənd təsərrüfatı idarələri, keçmiş əyalət rəhbərləri – heç biri bu faciənin məsuliyyətini öz üzərinə almır.
Əgər bu dünyada cavab vermirlərsə, qoy heç olmasa o dünyada məsuliyyətlərini daşısınlar. Çünki təbiət, gec də olsa, haqqını tələb edəcək.
çap et