İran dövləti 800 km uzaqlıqdan Oman dənizindən İsfahan və Xorasan Cənubiyə su nəqli layihəsini cəmi iki ilə tamamlayaraq 2.5 milyard dollar dəyərində irimiqyaslı texniki uğura imza atdı. Bu, icraçıların istedad və iradəsini nümayiş etdirməklə yanaşı, su çatışmazlığına qarşı regional siyasətin prioritetlərini də ortaya qoydu. Lakin bu uğurun kölgəsində, Urmiya gölü illərdir quruyur. Bu bölgəyə yönələn diqqətsizlik birmənalı şəkildə sual doğurur: Əgər dövlət bu qədər güclüdürsə, niyə Urmiyaya bu iradəni göstərmir?
Urmiyanın quruması: Təbii fəlakət yox, insani səhlənkarlıq
Urmiya gölü təkcə ekosistem deyil – milyonlarla insanın nəfəs aldığı, dolanışıq tapdığı, mədəniyyətini yaşatdığı məkan idi. BMT-nin illik hesabatlarına əsasən, İran 2030-cu ildən sonra yaşayışa yaramaz bölgə statusu ilə qarşı-qarşıyadır. Bu proqnoz gölün tam quruması ilə daha erkən reallaşa bilər. Duzla örtülmüş göl yatağından qalxan fırtınalar təkcə ağciyərləri yox, həyatları da parçalayacaq. Bu, sadəcə ekoloji yox, insani fəlakətdir.
Azərbaycan Qərb vilayətinin valisi Rza Rəhmaninin “Urmiya gölü dövlətə zərbə vurmaq üçün alətə çevrilməməlidir” fikri göstərir ki, rejimin imicini qorumaq, insanların həyatı və ekoloji sabitlikdən üstün tutulur. Belə yanaşma rejimin legitimliyini sual altına salır: Əgər bir dövlət xalqının həyatına laqeyd qalırsa, onun hakimiyyət haqqı nə ilə əsaslandırılır?
Hüquqi baza: Ekosistemdə xalqın mübarizə haqqı
Urmiya gölünün intentional şəkildə qurudulması "ekosid" – yəni ekoloji soyqırım cinayəti kimi tanınır. BMT-nin yerli xalqların hüquqları üzrə deklarasiyası, həmçinin ICCPR və ICESCR konvensiyaları, Türk Azərbaycan xalqına beynəlxalq təşkilatlara müraciət etmək, öz taleyini müəyyənləşdirmək və ekoloji haqlarını qorumaq hüququ verir. Bu, qlobal hüquqi çərçivənin bir hissəsidir – bu haqq verilməyib, alınmalıdır.
Təklif edilən praktiki addımlar
Bəndlərin açılması: Urmiyaya tökülən çayların qarşısını alan bəndlər dərhal açılmalıdır. Bu, ilkin və səmərəli addımdır.
Texniki yardım çağırışı: Azərbaycan və Türkiyənin iri layihə təcrübəsindən yararlanmaq.
İctimai təşviqat: Media və ziyalılar məsuliyyət tələbini gündəmdə saxlamalıdır.
Valilərin rolu: Qərb Azərbaycan vilayətinin valisi fürsəti qəhrəmanlığa çevirə bilər – xalqı və tarixi unutmadan.
Əgər bu çağırışlar cavabsız qalarsa, Türk Azərbaycan xalqı öz hüquqlarını müdafiə etmək, beynəlxalq dəstək almaq və bölgədə ekoloji sabitliyi bərpa etmək üçün qanuni yollarla hərəkətə keçmək haqqına sahibdir. Bu, nə separatizm, nə də qarşıdurma çağırışıdır. Bu, yaşamaq haqqının müdafiəsidir.
çap et