Azərbaycan İran münasibətləri tarixən mürəkkəb olub və bu mürəkkəbliyin səbəbi təkcə coğrafi qonşuluq deyil. Əslində, məsələ daha dərindədir; İran rejimi müstəqil və güclü Azərbaycanı öz təsir dairəsinə sığışdırmır. Ali dini rəhbər Əli Xameneyi və onun ideoloji aparatı uzun illərdir ki, Azərbaycana qarşı həm dini, həm də siyasi təzyiq mexanizmləri qurub.Tarixə nəzər salaq. 1992-ci ildə Tehranda Azərbaycan və Ermənistan nümayəndələrinin iştirakı ilə atəşkəs razılaşması imzalanmışdı. Lakin həmin sazişin elan olunduğu gün Şuşa işğal edildi (mənbə: “Human Rights Watch”, 1994). Bu təsadüf deyildi. Həmin vaxtdan etibarən Azərbaycan cəmiyyətində İranın səmimiyyətinə etimad ciddi şəkildə sarsıldı.
İllər sonra da Xameneyi açıq şəkildə Bakıya qarşı bəyanatlar verdi. 2016-cı ilin noyabrında o dedi: “Müsəlman ölkələrinin sionist rejimlə əməkdaşlığı qadağandır.” (mənbə: “Fars News Agency”, 23.11.2016). Bu mesajın ünvanı bəlliydi – İsraillə hərbi əməkdaşlıq edən Azərbaycan.
44 günlük Vətən müharibəsi dövründə İranın mövqeyi tam çılpaqlığı ilə ortaya çıxdı. Azərbaycan ordusu işğal olunmuş əraziləri azad edərkən, Tehran Ermənistana açıq dəstək nümayiş etdirdi. 2020-ci ilin oktyabrında İran parlamentinin spikeri Məhəmməd Baqir Qalibaf bəyan etdi ki, “Zəngəzur dəhlizinin açılması region üçün qəbuledilməzdir” (mənbə: “Tasnim News”, 21.10.2020). Bu, Azərbaycanın tarixi haqqını həyata keçirməsinə qarşı açıq təhdid idi. Eyni günlərdə İran mediası isə müharibəni “sionistlərin layihəsi” adlandırırdı (“Press TV”, 2020).
Daha acınacaqlısı sərhəddə keçirilən hərbi təlimlər idi. 2020-ci ilin oktyabrında SEPAH Araz çayı boyunca genişmiqyaslı hərbi manevrlərə başladı. İranın müdafiə naziri Əmir Hatəmi bu addımı belə izah etdi: “Sərhədlərin dəyişdirilməsinə icazə verməyəcəyik” (mənbə: IRNA, 01.11.2020). Əslində isə mesaj aydın idi – Azərbaycanın qələbəsi Tehranı narahat edirdi.
Bu siyasətin daxili aləti də var: Azərbaycanda radikal dini qrupların dəstəklənməsi. 2012-ci ildə Azərbaycan Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi İranla bağlı casus şəbəkəsini ifşa edərək 22 nəfəri həbs etmişdi (mənbə: APA, 2012). 2016-cı ildə daha bir casus qrupunun SEPAH tərəfindən maliyyələşdirildiyi sübuta yetirildi (Report.az, 2016). Bütün bunlar İranın ölkəmizdə dini ekstremizm vasitəsilə təsir yaratmaq cəhdlərinin faktiki sübutudur.
Paradoks isə budur ki, Tehran İslam həmrəyliyi haqqında danışmağı sevir, amma Qarabağda məscidlərin təhqirini və azan səsinin 30 il susdurulmasını görməzdən gəlir. Əksinə, həmin dövrdə Ermənistanla iqtisadi əlaqələrini daha da gücləndirirdi. Məsələn, 2008–2018-ci illərdə Ermənistan–İran ticarət dövriyyəsi illik 300–400 milyon dollar arasında dəyişirdi (mənbə: Statistical Committee of Armenia).
Müharibədən sonra da İranın mövqeyi dəyişmədi. 2021-ci ilin sentyabrında İranın xarici işlər naziri Hüseyn Əmir Abdullahian bəyan etdi: “Regionda sərhədlərin dəyişdirilməsi qırmızı xətdir” (mənbə: Mehr News, 29.09.2021). Elə həmin ay SEPAH “Xeybər fatehləri” adı altında yenidən sərhəddə təlimlər keçirdi. SEPAH komandanı Hüseyn Salami isə dedi: “Sionistlərin bölgədə varlığı bizim üçün qırmızı xətdir.” (mənbə: IRGC official site, 2021). Bu bəyanatlar açıq şəkildə Azərbaycana ünvanlanmışdı.
Maraqlıdır ki, Tehran heç vaxt Ermənistanı belə ittiham etmir. Halbuki Ermənistan İsraillə diplomatik əlaqələr saxlayır və müxtəlif sahələrdə əməkdaşlıq edir. Bu ikili standart İranın əsl niyyətini göstərir: söhbət dini dəyərlərdən yox, sırf geosiyasi maraqlardan gedir.
Azərbaycan isə bütün bu təzyiqlərə baxmayaraq müstəqil siyasətini davam etdirir. Türkiyə ilə qardaşlıq, İsraillə əməkdaşlıq və regional güc kimi mövqeyini möhkəmləndirməsi göstərir ki, İranın bütün hədələri əslində onun öz zəifliklərinin etirafıdır. XXI əsrin reallığında nə mollaların ritorikası, nə də sərhəddə hərbi təlimlər Azərbaycanın iradəsini qıra bilir. Bu gün xalqın seçimi aydındır: müstəqillik, güclü dövlət və öz yolunda irəliləmək. İranın qarşısında duran sınaq isə bu reallıqla barışmaqdır.
çap et