ABŞ və Rusiya tərəfindən gizli şəkildə hazırlandığı bildirilən 28 maddəlik sülh planı layihəsi həm Ukraynanın gələcəyi, həm də Avropanın təhlükəsizlik arxitekturası üçün son dərəcə riskli bir sənəd kimi görünür. Layihənin sızan elementləri göstərir ki, bu plan Ukraynanın suveren hüquqlarını ciddi şəkildə məhdudlaşdırmaqla yanaşı, Avropanı prosesin kənarında qoyur və Rusiya üçün yeni üstünlüklər yaradır.
1. Ukraynanın öz müqəddəratını təyinetmə hüququnun pozulması
Ukrayna Prezidenti Vladimir Zelenskinin də vurğuladığı kimi, məhz bu məqam ölkə tarixinin ən ağır mərhələlərindən birinə çevrilib. Layihə Ukraynanın ərazi bütövlüyü və müstəqilliyi ilə bağlı fundamental qərarları iki böyük dövlətin masa arxasında, Ukraynanın iştirakı və razılığı olmadan müzakirə predmetinə çevirir. Bu, beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərinə birbaşa ziddir.
2. Təcavüzkara üstünlük verilməsi və təhlükəli presedent
Sənədin ən narahatedici cəhətlərindən biri budur ki, faktiki olaraq təcavüzkarı mükafatlandırır, qurbanı isə cəzalandırır. Ukraynaya geniş ərazi güzəştləri təklif edilir – o torpaqlar da daxil ki, Rusiya onları hələ işğal etməyib. Bu, gələcəkdə digər dövlətlərin də güc tətbiqi yolu ilə ərazi əldə etməsinə legitimlik qazandıra bilər və beynəlxalq sistemdə xaos yaradar.
Bu cür presedent həm ATƏT, həm BMT nizamnaməsi, həm də Avropanın təhlükəsizlik mexanizmləri üçün dağıdıcı nəticələr verə bilər. NATO və Aİ-nin təhlükəsizlik memarlığı əhəmiyyətli şəkildə zəifləyər, Rusiya isə müəyyən fasilədən sonra təhdidlərini yeniləmək üçün yeni imkanlar əldə edər.
3. ABŞ-ın iqtisadi maraqlarının ön plana çəkilməsi
Layihədə diqqətçəkən digər məqam ABŞ-ın dondurulmuş Rusiya aktivlərindən istifadədə öz payını artırmasıdır. 100 milyard dolların ABŞ liderliyindəki yenidənqurma fonduna yönəldilməsi, gəlirin isə 50 faizinin ABŞ-a ayrılması, prosesin humanitar və təhlükəsizlik layihəsi olmaqdan çox, iqtisadi layihəyə çevrilməsi təəssüratını yaradır.
Avropadan isə əlavə 100 milyard dollar investisiya tələb olunur və Avropaya məxsus dondurulmuş aktivlərin açılması gündəmə gətirilir. Nəticədə Ukraynanın bərpası Avropanın təhlükəsizlik prioritetindən çox, amerikalı investorların layihəsinə çevrilir.
4. Avropanın prosesdən kənarda saxlanılması
Plan Avropanın təhlükəsizliyinə birbaşa təsir edən məsələləri Avropa ölkələri ilə deyil, ABŞ və Rusiya arasında müzakirə obyektinə çevirir. Bu, Aİ üçün strateji uğursuzluq deməkdir. Dondurulmuş aktivlərin istifadəsi ilə bağlı Brüsselin gecikməsi, Belçikanın hüquqi risklərdən çəkinməsi və Avropa səviyyəsində yekdil siyasi iradənin olmaması regionu prosesdən tamamilə kənarda qoyub.
Nəticə etibarilə Avropanın təhlükəsizliyi ilə bağlı qərarlar Avropanın özünün deyil, Moskva və Vaşinqtonun siyasi gündəmi çərçivəsində formalaşır.
5. “Təhlükəsizlik təminatları”nın real dəyəri
Sənəddə Rusiyanın yenidən hücum etməyəcəyinə dair verdiyi vədlərin heç bir hüquqi və siyasi dəyəri yoxdur. Rusiya son 30 ildə imzaladığı bir çox beynəlxalq razılaşmaları pozub və hüquqi öhdəliklərə əməl etməmək davranış modeli səviyyəsinə qalxıb. Bu səbəbdən layihədə qeyd olunan “təhlükəsizlik təminatları” Ukraynaya real müdafiə mexanizmi təqdim etmir.
Bundan əlavə, Ukraynanın NATO-ya üzvlüyü qadağan edilir və ordusunun ölçüsü məhdudlaşdırılır ki, bu da ölkəni gələcəkdə müdafiəsiz vəziyyətə salır.
6. Zelenskinin manevr imkanları və Avropanın məsuliyyəti
Donald Trampın Zelenskiyə sənədi qısa müddətdə imzalamaq üçün təzyiq göstərməsi Ukraynanın siyasi manevr imkanlarını daha da daraldır. Bu vəziyyətdə əsas sual budur: Avropa Ukraynanı ədalətsiz sülh razılaşmasını qəbul etməyə məcbur etməmək üçün nə edə bilər?
Aİ ölkələri bu ssenariyə çoxdan hazırlaşmalı idi. Çünki alternativ olmadıqda Ukrayna ağır güzəştlərə məcbur edilə bilər və bu, həm Ukraynanın təhlükəsizliyini, həm də Avropanın strateji sabitliyini sarsıdar.
Bu səbəbdən layihə heç bir halda davamlı və ədalətli sülhün əsasını təşkil etmir. Ukraynanın müstəqilliyini, Avropanın təhlükəsizliyini və beynəlxalq hüququ qoruyan alternativ mexanizmlər hazırlanmadıqca, bu cür planlar yalnız yeni münaqişələr üçün zəmin yaradacaq.
çap et