Dilimizdə qayda-qanunların qorunması ilə bağlı ortaya çıxan problemləri araşdırmaq üçün yolumuzu növbəti dəfə Nəsimi adına Dilçilik İnstitutundan saldıq. İnstitutun monitorinq şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Şahlar Məmmədovla yad dillərin təsirindən danışdıq. Şahlar Məmmədovun fikrincə, ərəbcədən gəlmiş sözlər dilimizin lüğət tərkibini dəyişməklə, qrammatikanı da xeyli deformasiyaya uğradıb: «XX əsrin əvvəllərində deyirdilər ki, nicatımız türk, ərəb və fars dillərindədir, çünki dilimiz onlardan yoğrulub. Əslində, dilin lüğət tərkibinə digər dillərdən sözlərin daxil olması normal, təbii bir şeydir. Həmin sözlər ehtiyac olanda işlənəcək, olmayanda sıradan çıxacaq.
Təhlükəlisi odur ki, yad dil bir dilin qrammatikasını zədələsin, onu dəyişsin. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan dilində cins kateqoriyası yoxdur. Amma ərəb dilinin təsiri nəticəsində «-a», «-ə» şəkilçiləri dilimizə daxil olaraq cins kateqoriyası yaradıb.
Bu gün biz «-at», «-ət», «-iyyat», «-iyyət» şəkilçilərinin əlində qalmışıq. Axı onların üzərinə cəm şəkilçisi artırmaq olmur: «ədəbiyyatlar», «mədəniyyətlər» deyə bilmərik. Ümumiyyətlə, bu şəkilçidə «y» səsinin birinin düşməsi ilə bağlı islahat aparmaq lazımdır. Deyilişdə «y» səsinin biri tələffüz edilir. Digər «y» səsi ikinci bir məna ifadə etmirsə, israfçılıq nəyə lazımdır?
Apostrof ərəb dilinin təsiri ilə dilimizə düşmüş artıq işarə idi. Niyə də çıxarmayaydıq? Yad elementlər dildən uzaqlaşdırılmalıdır. Dildə sadələşmə prosesi zəruridir».
Şahlar müəllim təklif edir ki, Azərbaycan dilində ərəb dilinin xüsusiyyətlərini göstərən ayrıca elektron tövsiyələr hazırlansın: «Dilimizdə ərəb sözləri çox olsa da, onların xüsusiyyətlərindən xəbərsizik. Şagird və tələbələr bilmirlər ki, «məlumat», «təşkilat», «təfərrüat» kimi sözlər sadə, yoxsa düzəltmə sözdür. Heç bəzi dilçilər də bunu dəqiq bilmir».
Müsahibimiz Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində 50-60 faizin ərəb sözlərindən ibarət olduğunu bildirir. Deyir ki, sonuncu dəfə tərtib edilən orfoqrafiya lüğətinə salınmış 30 minə qədər təzə sözün böyük əksəriyyəti alınmadır: «Yeni sözlərin 3-5 faizini çıxmaq şərtilə qalanı alınmadır. Səbəb həmin sözlərin qarşılığının tapılmamasıdır».
Şahlar Məmmədovun fikrincə, islam dini Allah haqqında təsəvvürlərimizi formalaşdırsa da, mədəniyyətimizə bəzi ziyanlar vurdu: «Əlifbamızdan əsər-əlamət qalmadı. Qədim əlifbadan söz düşəndə Qobustanın qaya təsvirlərindən, Manna yazısından danışmağa məcbur oluruq. Ərəb dili din çətiri altında yazı dilimizə, kargüzarlıq sənədlərinə daxil oldu. Azərbaycan dilinin inkişafı dayandı».
Həmsöhbətimiz gündəlik danışıqda Azərbaycan dilinin ərəb dilinə uduzduğunu deyir: «Çoxvariantlılıq dilin inkişafını ləngidir. Məsələn, dilimizdə «eynək-gözlük-çeşmək-oçki» sözləri paralel işlədilir. 4 söz mübarizə aparır. Məişət səviyyəsində «oçki» daha işləkdir, ədəbi dildə «eynək». Sonuncu ərəbcədən gəlmədir. Çeşmək farscadan alınmadır və yavaş-yavaş sıradan çıxır. «Gözlük» isə özümüzündür. Əsas mübarizə «eynək»lə «gözlük» arasında gedir. Hər ikisi düzəltmə söz olsa da, «gözlük» mübarizədə uduzur.
Biz alınma sözlərin tamam əleyhinə deyilik, bunu önləmək heç mümkün də deyil. Əsas odur, bu tip sözlər dilin fonetik, leksik, qrammatik, sintaktik səviyyələrinə zərbə vurmasın. Bir cümlədə 14 sözün 9-u alınma sözdürsə, biz o dili necə duya bilərik? Hər gün ingilis dilindən dilimizə yeni sözlər daxil olur, Azərbaycan dilinin fonoloji sisteminə ciddi təsir göstərir. Söhbət təkcə bir hərfdən – w, g, c-dən getmir. İngilis dilinin səs sistemi Azərbaycan dilinin yazısında oturub. Belədirsə, bizim dil varlığımız hanı?»
Şahlar Məmmədov Azərbaycan dilinin sözyaratma imkanlarından yararlanmağı problemdən çıxış yolu hesab edir: «Dilimizdə fonetik, morfoloji, sintaktik, derivatoloji yollarla, ya da kalka yolu ilə söz yaratmaq imkanları böyükdür. Dilə yeni sözü yazıçılar, şairlər, ziyalılar gətirirlər. Yazıçı dilin varlığına, sözyaratma imkanlarına daha yaxşı bələddir.
Yeni sözlər barədə təkliflər verilməlidir. Məsələn, «vitrin» sözünə belə bir qarşılıq tapılmışdı – görük. Hər yazıçı dilimizə 5-6 belə söz gətirib əsaslandırsa, dilimiz zənginləşər.
Şahlar Məmmədov dilimizdəki alınma sözlərə qarşılıqlar təklif edir:
istifadə etmək - qullanmaq
məlumat - bilgi
sürət - yeyinlik
həssas - duyarlı
həsrət - özləm
heykəl - yontu
məhbus – dustaq, qədim forması tutsaq
hadisə - olay
həmçinin - habelə
tətbiq - uyqulama
təsir - etki
təqribən, təxminən - yaxlaşıq
təqsir - suç
təməl - özül
tərəfdar, azarkeş - yandaş
tərəqqi, inkişaf - gəlişmə, qalxınma, irəliləyiş
tərcüməçi - dilmanc
təkzib - yalanlama
təkamül - evrim
təbrik etmək - qutlamaq
təqdim - sunma
təşkilat, müəssisə - qurum
xoşbəxt - ağgün
şübhə - quşqu
şahid - tanıq
sitayiş, ibadət – «Divani-lüğət-it türk»də - tapuğ, tapınma
sübut, dəlil - qanıt
sübut etmək - doğrulamaq, qanıtlamaq
sülh - barış
təbii - doğal
süni - yapay
səlahiyyətli - yetkili
ənənə - gələnək
etiqad - inanc
istiqamət vermək - yönəltmək
intiqam almaq - öc almaq
miras - qalıt
sərnişin - yolçu
millət - ulus
beynəlxalq - uluslararası
məsul - sorumlu
məşhur - ünlü, tanınmış
mənbə - qaynaq
məftun - vurğun
məfkurə - ülkü
müqəssir - suçlu
mühüm - önəmlı
mübahisə - dartışma
xəbər - salıq
inhisar, monopoliya - təkəl
etiket - yarlıq
mərtəbə - qat
mövzu - qonu
təyyarə - uçaq
çap et