«Azərbaycan əxlaqının dekonstruksiyası»

İndi isə dediyimi əxlaq problemində sınayım. Azərbaycanlı danışığının və davranışının baş məzmunlarından biri əxlaqdır. Ancaq onun elə yönləri var ki, onları aydın görməliyik ki, problemlərimizi qanaq. Əxlaqla bağlı ilginc məsələ odur ki, bəzi filosofların anlatdıqları kimi əxlaqın subyekti, yəni əxlaqın daşıyıcısı, əxlaqı gerçəkləşdirən AZAD, ÖZGÜR insan ola bilər. Ona görə də o kəs ki, polisin qorxusundan oğurluq etmir, hələ əli düz adam deyil. Ancaq əgər adamın oğurluq etməyə bütün imkanları varsa və buna baxmayaraq, oğurluq etmirsə, halal adamdır, düz insandır, yəni əxlaqın subyektidir, əxlaq adamıdır. Adamı ermənilər tutub işgəncə verərək elə hala salırsa ki, İrəvan TV-si ilə Azərbaycana qarşı istənilən murdar şeyləri deyir, biz bundan sinirlənsək də boynumuza almalıyıq ki, əsgərimizi əxlaqi baxımdan suçlaya bilmərik. Çünki o həmin durumda əxlaq subyekti deyil. Bir dəfə bunu mənə bir siyasimiz demişdi ki, Əfqanıstanda mücahidlərə icazə vardı ki, əsir düşsən işgəncələri gözləmə, səndən tələb edilənləri de. Əsir düşən amerikalılar “zoya kosmodemyanskayalıq” etmirlər. Deyirlər “müsəlman ol!”, müsəlman olur, deyirlər, “Obamanı söy!”, söyür. Evə qayıdanda isə heç kim onu qınamır. Səbəb odur ki, başa düşürlər, bu adam elə halda deyildi ki, seçmək azadlığı olsun. Ona görə də davranışını əxlaqla ölçmək olmaz!

Elmdə və dində insanın özgürlüyünü, azadlığını şübhə altına alan nəzəriyyələr var. Özgürlük o deməkdir ki, sənin nə etməyinin səbəbi qıraqda deyil, sənin özündədir. Yəni istədiyini edə bilirsənsə, özgürsən. Bu, azadlığın bir konsepsiyasıdır və elmdə, dində nəzəriyyələr var ki, ona qarşıdır. Əgər elm insanın necə olmasında, necə etməsində itələyici səbəbləri mühitdə, sinfi mənsubiyyətdə görürsə, deməli, onu hərəkətlərində azad saymır. Əgər azad saymırsa, necə əxlaq subyekti saya bilər?! Axı, azad seçənəyi olan kəsin hərəkəti əxlaqidir.

Həm elmdə mühitin insana təsirini qabardan nəzəriyyələrin, həm dində alın yazısı ideyalarının nəsə dərin həqiqəti var, ancaq o biri yandan bir eybi də var (ona görə də indiyənəcən insan düşüncəsinin qəzavü-qədərlə seçənək azadlığının necə bir arada olmasını yaxşı anlamağa gücü çatmayıb). Doğrudan da, hər nə edirsən, Tanrının istəyi və iradəsinə görə edirsənsə, necə əxlaqi subyekt olarsan ki, davranışlarına görə insanlar və ya Allah qarşısında cavab verəsən?!

Bundan bizim üçün bir ağır nəticə çıxır: yoxsul toplumlarda qəpiyin dalınca qaçan, “neynim” içində boğulan adamlar mühitin, vəziyyətin əlində oyuncağa çevrilirlər, ona görə də seçənək azadlıqları olmur ki, əxlaqi subyekt olsunlar.

Kant insanla bağlı iki səltənət məsələsini qoyurdu: insan bədəni və psixologiyasının hansısa qatları ilə təbiət içindədir, ona görə də təbiətdəki səbəb-nəticə zəncirində nələrisə etməyə zorunludur. Ruh aləmi isə azadlıq səltənətidir, orada artıq səbəb qıraqda deyil, özündədir. Kantın sözündən çıxarmaq olar ki, insan yalnız öz ruhunu cisminə qələbə çaldıranda azadlığa çıxır. İndi biz yoxsul ölkələrin siyasi rejimlərini onda suçlaya bilərik ki, insanları bahalaşma, işsizlik, az maaşlarla elə hala salırlar ki, onların ruhları cisimlərindən qovulub və beləcə, əxlaqi subyekt olmaqdan çıxıblar.