Müasir Birləşmiş Ştatlar 800-dən çox hərbi baza və dünya hərbi xərclərinin 37 faizdən çoxuna sahib olmaqla, bəşəriyyətin tarixdə ən qüdrətli ölkəsidir. O, irimiqyaslı birləşmiş qlobal sistemin lideri olub ki, bu da ona misli görünməmiş tərəqqi verib. Amerikanın dünyadakı rolu və dünya siyasətinin bizim üçün adiləşmiş bu qədər mühüm dəyərini anlamaq üçün ölkənin yaranma qaynaqlarına qayıtmaq lazımdır – bu sözün istənilən mənasında hələ dünya dövləti olmadığı məqama.ABŞ öz varlığının 70 ili ərzində əraziləri və Şimali Afrikada təsiri genişləndirərək qitədə məskunlaşmış yerli xalqların kütləvi məhv edilməsinə dönüşən işğallar dalğası nəticəsində Sakit okeana çatmağa nail olub. Erkən amerikalılar ölkəni Sakit və Atlantik okeanının hüdudlarından kənara genişləndirməyə dəyib-dəymədiyi fikrində güclü fikir ayrılığında idilər. Bu, dövlət katibi Uilyam Syuard daxil olmaqla bəzi liderlərin Amerikanın mütləq dünya dövləti olmağa cəhd etməsiylə bağlı dəlillər gətirdiyi bir dövrdə vətəndaş müharibəsi bitərkən əsas mübahisə olub. Syuard Alyaskanın Rusiyadan satın alınması planının yeridilməsində müvəffəqiyyət qazandı. Lakin Konqres onun Qrenlandiya və İslandiyanı əldə etmək, həmçinin Karib dənizində ərazilər ilhaq etməkdə bütün səylərinin qarşısını alıb.
Bütün bunlar ona görə olub ki, Kapitoliya təpələrində iclas keçirənlərin əksəriyyəti daxil olmaqla bəzi amerikalıların arasında güclü antiimperialist əhvali-ruhiyyəsi üstünlük təşkil edirdi. Onlar Amerikanın qlobal siyasətə yüksək dərəcədə cəlb edilməsindən, həmçinin «aşağı irqlər» deyilən kəsimin hesabına əhalinin inteqrasiyası zərurətindən narahat idilər. Bu qarşıdurma isə imperialist genişlənmə cəhdlərinin qarşısını xeyli alırdı. Lakin 1880-ci ilərin axırında Amerika ekspansionizmi haqda diskussiyaların gedişini dəyişən nəsə baş verdi. Sənaye inqilabı iqtisadiyyatın partlayışlı artımını törətdi, bu cür şəraitdə isə daha intensiv inkişaf üçün daha da mərkəzləşdirilmiş hakimiyyət və bürokratiya yaratmaq lazım idi. Hakimiyyət federal hökumətin əlində cəmləşərək Birləşmiş Ştatların xaricdə nüfuzunun birtərəfli qaydada genişlənməsi uğrunda çıxış edən Uilyam Makkinli kimi ekspansionist prezidentlərin vəzifəsini yüngülləşdirdi.
Əsas həlledici dönüş həmvətənlərinin qəzəbli müqavimətinə baxmayaraq, prezident Makkinlinin ölkəni Kuba uğrunda İspaniya ilə müharibəyə cəlb etdiyi 1898-ci ildə baş verdi. İnkişaf edən ştatlar İspaniya imperiyası üzərində asanlıqla üstünlük qazanaraq işarası Puerto-Riko, Guam və Filippini işğal etdi. ABŞ növbəti iki ilin gedişində Havay krallığı, Ueyk mərcan adası və Şərqi Samoanı ilhaq etdi, bir qədər sonra isə Panama Kanalı zonasına nəzarət etdi, Dominikan Respublikasını işğal etdi və Virgin adalarını satın aldı.
Birləşmiş Ştatlar coğrafiyaca pərakəndə ərazilərin sürətlə əldə edilməsi dövrü sayəsində əsil dünya dövlətinə döndü. Amerika bu dövrdə xaricdə artan ticarət və hərbi maraqlarının müdafiəsi üçün öz nüfuzundan istifadə etməyə başlayaraq, Nikaraqua kimi ərazilərdə Amerikayönlü idarəçilik sistemi müəyyən etdi və Qərbin Çində iştirakı baxımından dünya diplomatiyasında mühüm rol oynadı.
I dünya savaşı Amerika nüfuzunun nə qədər güclü şəkildə artdığını göstərdi və bu, təkcə müharibənin başa çatmasında onun müdaxiləsinin həlledici amil olduğuna görə deyildi. Prezident Vilson müharibəyə son qoymuş Paris sülh konfransında və sülh müqaviləsi şərtlərinin hazırlanmasında iştirak etdi. O, tarixdə Amerikanın ən iddialı xarici siyasət təşəbbüsünün – qlobal kontekstdə sülh və əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsi üçün «Millətlər Liqası» adlı beynəlxalq təşkilatın qurulmasının ideya ruhlandırıcısı oldu. Dünya iqtisadiyyatının bu cür irimiqyaslı şəkildə büsbütün dəyişmək cəhdləri göstərdi ki, Birləşmiş Ştatların xarici siyasəti nə qədər iddialı olub.
Təcrid ABŞ-da indiyədək fəaliyyət göstərən əsas qüvvələrdən biri olaraq qalır. Konqres ölkənin Millətlər Liqasına girməyinin qarşısını alaraq Vilson layihəsinin üstündən xətt çəkdi.
Böyük Depressiya və Hitlerin hakimiyyətə yüksəlişi vaxtı ABŞ diqqətini Avropa problemlərindənsə daha çox daxili problemlərə cəmləmişdi. Nəhayət, Amerikanın xaricdə getdikcə artan çətinlikləri dünya siyasətinə tam müdaxiləni istisna edirdi. Yaponiya imperializmindən Amerika mülklərinə və Şərqi Asiyadakı qoşunlarına qaynaqlanan təhdidlər ABŞ və Yaponiya arasında münaqişəyə səbəb oldu. Bunun zirvəsi Perl-Harbora hücum oldu, nəticədə ABŞ ölkənin beynəlxalq səhnədə iştirak səviyyəsini həmişəlik dəyişməyi qismət edən II dünya savaşına girişdi. Amerika müharibənin gedişində iqtisadiyyatın iflasından yayınmağı bacaran yeganə dünya dövləti oldu. Və atom silahının yeganə sahibi idi.
Əslində, ABŞ sülh şərtlərini irəli sürmək üçün nadir mövqedə idi və daha bir müharibənin önlənməsi qəsdilə öz üstünlüyündən istifadə edirdi. Bunun ən məşhur nümunəsi Birləşmiş Millətlər Təşkilatının yaradılmasıdır. BMT nizamnaməsi nasist və yaponların apardığı kimi işğalçı müharibələri yasaqlayan beynəlxalq hüquq sistemini müəyyən etdi. Təşkilat həmçinin dünya ictimaiyyətinin mübahisələri həll edə bildiyi və həllinə kömək etdiyi forum rolunu oynadı. Amerika hesab edirdi ki, dövlətlər bu qayda ilə fikir ayrılıqlarını aradan qaldıra və qanuna əsasən güzəştə nail ola bilərdi.
BMT hərbsonrası ən məşhur təşkilatlardan biridir, lakin yeganəsi deyil. 44 iştirakçı ölkədən 730 nümayəndə daha bir Böyük Depressiya və yaxud dünya savaşının qarşısını almaq üçün qlobal maliyyə sistemi yaratmaq məqsədilə Nyu-Hempşirə toplaşdı. Bu görüş nəticəsində alınmış Bretton-Vudson sazişi son nəticədə qlobal maliyyə sisteminin təməlini qoydu, Ümumdünya Bankı və Beynəlxalq Valyuta Fondunun əsasının qoyulmasına səbəb oldu. ABŞ bu institutları təsis edib dünya siyasətində fəal iştirak öhdəliyi götürdü.
Problem bunda idi ki, gücünə görə dünyanın ikinci böyük dövləti Sovet İttifaqı başqa baxış nöqtəsi tuturdu. II dünya savaşı və Hitlerə qarşı mübarizə demokratik Qərbi və kommunist Şərqini birləşdirdi, lakin bu ittifaq əbədi çəkə bilməzdi. Amerika Şərqi Avropada və digər istiqamətlərdə sovet ekspansiyasını özünün azad ticarət görüşləri və demokratik dünya üçün birbaşa təhlükə kimi qəbul edirdi.
«Sosializm bu və ya digər formada xeyli dərəcədə dünyanın əksər millətlərini ümumi bərabərlik kölgəsi ilə örtür və bu kölgə bizim azadlığımıza əl uzadır».
ABŞ və Avropanın digər dövlətləri Qərbi Avropaya münasibətdə sovet niyyəti qorxusundan Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatını (NATO) – Rusiyanın digər Avropa ölkələrinə müdaxiləsini dayandırmağa yönəlmiş hərbi alyans yaratdı.
ABŞ qlobal kontekstdə kommunizmin dünyada yayılmasının dəf edilməyinə yönəldiyi üçün önləmə siyasəti prinsiplərini tuturdu. Bu yeni qlobal mübarizə bildirirdi ki, ABŞ çarxı II dünya savaşından sonra fırlanmaqda davam edən təsirli hərbi maşını buraxmalı deyil, hər yerdə və həmişə öz təsirini yaymalıdır.
Əsas nəticələr iki idi:
Birincisi, ABŞ Səudiyyə Ərəbistanı, İsrail və Cənubi Koreya kimi ölkələrlə onun üçün qeyri-səciyyəvi ittifaqlara girdi və hər birinə göstərilən bölgələrdə kommunist nüfuzuna qarşı mübarizədə alət kimi baxırdı.
İkincisi, ABŞ Sovet İttifaqının nüfuzunu önləmək üçün gizli şəkildə onlarla ölkənin işlərinə qarışmağa başladı ki, bu da bəzən İrandakı kimi diktatorlara dəstəklə müşayiət olunur, bəzən də 1979-cu ildə Əfqanıstanda, 1985-ci ildə Nikaraquada baş verdiyi kimi üsyançıların silah və pulla təchiz edilməsini bildirirdi.
ABŞ soyuq müharibənin gedişində bütün dünyada yüzlərlə mübahisəyə qarışıb.
Berlin divarının süqutundan sonra ABŞ sistemdən çıxaraq müttəfiqlərlə münasibətləri pozmaq və hərbi gücünün səviyyəsini azaltmaq imkanına malik idi. Və o, doğrudan da, müdafiə xərclərini və Soyuq müharibədən sonra müttəfiqlərdə qalmış hərbi infrastrukturun xeyli hissəsini azaltdı. Prezidentlər Corc Buş və Bill Klinton qərara gəldilər ki, həm Amerika, həm də bütün dünya maraqlıdır ki, ABŞ qlobal problemlərlə fəal şəkildə məşğul olan yeganə superdövlət olmasın. «Bizim sülhməramlı olmağımız lazım gəlir və sülhməramlı olmalıyıq».
NATO – yeganə olaraq Sovet İttifaqına qarşı durmaq üçün yaradılmış alət sovet təhlükəsinin olmadığı şəraitdə Avropa ölkələri arasında ittifaqı saxlamaq problemindən uzaqda qalır.
Vaşinqtonun İsrail və Yaponiya kimi ölkələrə dəstəyi dəyişilməz qalıb və bu bölgələrdə müharibənin qabağının alınmasında ifadə olunur. Sülhün daimi əsasda qorunması qəsdilə yaradılmış qlobal ittifaq və təşkilatlar sisteminin işləməsi üçün Amerika hərbi və siyasi öhdəlikləri zəruridir. Bu sistem bu gün də işləyir və soyuq müharibə dönəmindən bəri Amerikanın böyük siyasətçilərindən heç kim onu ciddi şəkildə məhv etməyə çağırmayıb. Ola bilsin, bu cür öhdəliklərlə razılaşmayan Donald Tramp istisna olmaqla. O, dəfələrlə bildirib ki, ABŞ-ın müttəfiqləri öz müdafiələri üçün yetərincə pul ödəmir, həmçinin azad ticarətin zəruriliyi haqda sual edib. Bu, NATO və hətta Ümumdünya Ticarət Təşkilatının özünün mövcudluğunu şübhə altına alır.
«Biz hansısa bir anda deməliyik: bilirsiniz ki, Şimali Koreyadakı bu manyakdan Yaponiya özü özünü qorusa, həmçinin Cənubi Koreya və Səudiyyə Ərəbistanı özü qorunsa, daha yaxşı olar».
Bu, ABŞ xarici siyasətində 1945-ci ildən üstünlük təşkil edən konsensusdan kəskin sapmadır. Deməli, prezident Tramp on illərlə yaradılmış təşkilat və alyansları buraxacaqmı? Tezliklə biləcəyik. (strateq.az)
çap et