Sağ-sol qarşıdurmasının ortasında qalan Avropa, onilliklərin ən mübahisəli Amerika seçkiləri və Vaşinqtonda dalana dirənmiş NATO sammiti arasındakı beynəlxalq hadisələrin qarışıqlığı fonunda, iyulun 4-də Qazaxıstanın paytaxt Astanada keçirilən Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının (ŞƏT) sammiti ilə bağlı xəbərlər diqqətdən kənarda qaldı. Üzvlərinin əksəriyyətinin ümumilikdə Qərblə, xüsusən də ABŞ-la münasibətləri gərgin olduğu bir vaxtda bu Asiya blokuna yeni növ qütb tarazlığı yaratmağı və çoxqütblü dünyaya nail olmağı hədəfləyən yeni yaranmış geosiyasi blok kimi baxıla bilərmi?

Qərb – Avropa və Amerika mətbuatının Şanxayda keçirilən 24-cü zirvə toplantısına qarşı ifadə etdiyi böyük qəzəb diqqəti cəlb etdi və aşağıdakı sualları yaratdı. Bu blok son iki əsrdə Qərbin tarixi təsirinə qarşı xüsusi olaraq yeni beynəlxalq balanslar qura bilərmi?

Avrasiya regionunun 80 faizini, dünya əhalisinin 40 faizini və qlobal ümumi məhsulun təxminən 30 faizini təmsil edən liderlər bir salonda toplaşıb. Bunun sözdə və əməldə mənası odur ki, Avrasiya inteqrasiyası qanlı münaqişələrə və Asiya ölkələrinin daxili işlərinə xarici qüvvələrin aşkar müdaxiləsinə baxmayaraq, qeyri-məhdud gücə malik yeni dünya formalaşdırmağa səylər var.

Şanxayın əməkdaşlığa baxışı vahid və bölünməz görünür. Kollektiv təhlükəsizlik çərçivəsinin ölçüsü ön plana çıxsa da, son sammitdə imzalanan 25 strateji sənəddə enerji, ticarət, ətraf mühit və maliyyə kimi digər məsələlərin də yer aldığı görüldü. Bu o deməkdir ki, Astana görüşü sadəcə biznes forum deyil.

Təşkilatın gələcəyə dair baxışlarında Konfutsi tonu ilə Asiya toxunuşları var. Həqiqətən də üzv dövlətlər adi üzvlük meyarlarına cavab vermək şərti ilə hər hansı Avrasiya ölkəsinin üzvlüyə əlavə edilməsini alqışlasa da, Çin xüsusi olaraq ABŞ müttəfiqlərinin “yeni qlobal təhlükəsizlik razılaşması” adlandırdığı işdə iştirakını alqışladığını açıqlayıb. Bu o deməkdir ki, Çin hürkütücüdən daha çox cəlbedici olan və Qərbi Aristotelçi yanaşma kimi təklifləri məhdudlaşdırmağı qəbul etməyən bir duruşa malikdir. Oxucunun şübhəsi yoxdur ki, Şanxay Təşkilatının iki sütunu olan Rusiya və Çin ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi NATO-nun Asiyanın bəzi hissələrində və regionlarında planlarını görür və onları izləyir.

Çin prezidenti Si Cinpin ümumi, hərtərəfli, əməkdaşlıq və davamlı təhlükəsizlik sisteminə riayət etməyə çağırış edib. Çünki əsl təhlükəsizlik bütün ölkələrin təhlükəsizliyinə əsaslanır.

Açılış sessiyasındakı çıxışında Kreml rəhbəri Vladimir Putin təşkilatın BMT-nin və beynəlxalq hüququn mərkəzi roluna əsaslanan qarşılıqlı faydalı tərəfdaşlıq üçün suveren dövlətlərin “ədalətli, çoxqütblü dünya nizamı”nın qurulmasında təməl daşı olmaq arzusunu gizlətməyib.

Burada ağlımıza aşağıdakı sual gəlir: Şanxay Təşkilatının fəaliyyətinin NATO-nun Vaşinqtonda keçirilən sammitinə günlər qalmış baş verməsi taleyüklü təsadüfdür, yoxsa obyektiv?

Böyük dövlətlərin strategiyalarında müxtəlif fəlsəfi tiplərin təsadüflərinə yer yoxdur və ona görə də Astana sammitini Sem dayıya və onun qonaqlarına mesaj kimi qiymətləndirmək olar.

Rusiya-Çin və onun müttəfiqlərinin Orta Asiya ölkələri arasında əməkdaşlığında NATO-ya qarşı balanslaşdırıcı qüvvə tapmağa çalışanlar var. Qərblə müqayisədə ŞƏT-in mövqeyinin güclənməsini nümayiş etdirməsi NATO üçün xəbərdarlıq zəngi təsiri bağışlaya bilər.

Şanxay Təşkilatının metastrategiyası NATO-nu zəiflətmək və Birləşmiş Ştatlar ilə Avropalı üzvlər arasında ziddiyyət yaratmaq cəhdidirmi?

Son aylarda bəzi Avropa ölkələrinə səfəri zamanı əslində bu istiqamətdə hərəkatın olduğu Si Cinpinin diqqətindən yayınmayıb. Macarıstan və Slovakiya kimi ölkələr arasında inkişaf edən dostluqlar, Viktor Orbanın Putinlə münasibətləri buna sübutdur.

2024-cü il Astana Bəyannaməsini oxuyanlar başa düşəcəklər ki, bu, sadəcə olaraq 2022-ci il Səmərqənd Bəyannaməsinin yenidən formalaşdırılması deyil. Çünki biz müəyyən vaxtlarda ümumi məqsədlərə nail olmağı qarşısına məqsəd qoyan, bütün bunlar təşkilat üzvlərinin gələcək niyyətlərini və siyasətlərini ortaya qoyan, diqqətlə araşdırılmış məlumat və rəqəmlərlə qarşılaşırıq. Buradan belə nəticə çıxır ki, Qərb media dairələrində yazılanları bu bəyannamənin sadəcə bir zarafat və ya yeni yaranmaqda olan beynəlxalq hegemonluq qurmaq üçün bir məşq olması kimi qiymətləndirmək ağlabatan deyil və ya qəbuledilməzdir.

Ötən sammitin ən mühüm nəticələrindən biri üzv ölkələr arasında ticarətdə milli valyutalardan istifadəyə dair regiondaxili sazişlərin imzalanması və qlobal SWIFT sisteminə bağlı olmayan ödəniş və borc sistemlərinin genişləndirilməsinə çağırış olub. Yəni bu, “dollarlaşma erası”na son qoymağa, Qərbin iqtisadi sanksiyalarına qarşı mübarizəyə dəvət idi.

Şanxay Təşkilatı fərqli bir dünya qurmaq üçün yeni bir təməldir və biz ona bu prizmadan baxmalıyıq.