Bu yaxınlarda “The New York Times” qəzetində dərc edilən bir xəbərdə, ABŞ prezidenti Co Baydenin mart ayında “Nüvə Təlimatları Bələdçisi” adlı çox məxfi nüvə strategiyası planını təsdiqlədiyi ortaya çıxdı. Bu plan ABŞ-ın nüvə strategiyasını ilk dəfə Çinin nüvə arsenalının genişlənməsinin yaratdığı təhlükəyə yönəltmək üçün yenidən uyğunlaşdırmağı vəd edir. Bu strategiyanın ortaya çıxmasının bir səbəbi Pentaqonun Çinin nüvə ehtiyatlarının yaxın 10 ildə ABŞ və Rusiyanın ehtiyatlarının ölçüsü və müxtəlifliyi ilə rəqabət apara biləcəyini düşünməsi ola bilər.

ABŞ və Çin arasında hərbi rəqabətin gələcəyi

ABŞ və Çin arasındakı rəqabətin ən mühüm ölçülərindən biri hərbi rəqabətdir. Artıq heç kimə sirr deyil ki, Çin hər il Ümumi Milli Məhsulunun (ÜDM) təxminən 7 faizini hərbi büdcəyə ayırır və daha mükəmməl, operativ silahlar, hərbi texnika və infrastrukturu inkişaf etdirir.

Tərəflər öz əsas maraqlarına əsaslanan rəqabətdə olsalar da, ikitərəfli münasibətlərin davamlı idarə olunması və yeni əməkdaşlıq mexanizmlərinin yaradılması həm Çin, həm də ABŞ-ın prioritetləridir.

Çin ABŞ-ın hərbi gücünü, birtərəfli təcavüzünü və hərbi ittifaqlarını əsas gətirərək silahlanma yarışında ABŞ-ı günahlandırsa da, Çinin ÜDM-i son 20 ildə təxminən 1 trilyon dollardan 17 trilyon dollara yüksəlməsi ilə, də hərbi xərclərə ayrılan büdcə də eyni sürətlə artdı. Bir sözlə, Çinin çəkindirici gücündə ciddi artım olsa da, ABŞ-ın bu vəziyyəti danışıqlara açması və bunu təhdid kimi görməsi anormal deyil. Son zamanlar Çinin yüksəlişinin yaratdığı yeni bir gərginliklə qarşılaşırıq.

Ukrayna və Qəzzada mövcud isti münaqişə və müharibə mühitini nəzərə alsaq, dünyanın iki böyük iqtisadiyyatının hərbi rəqabətdə silahlanma məsələsini ön plana çıxarması qlobal və regional riskləri də özü ilə gətirir.

Çinin yaxın coğrafiyasında silahlı qarşıdurma və siyasi qeyri-sabitlik sahələri günü-gündən artır. Rusiya-Ukrayna müharibəsinin gedişi Mərkəzi Asiya kimi Rusiyanın təsir dairəsinə daxil olan regionlarda da ciddi təhlükəsizlik risklərini artırır. Myanmanın şimalında 2023-cü ilin oktyabr ayından bəri davam edən münaqişələr, Banqladeşdəki siyasi qeyri-sabitlik və Hindistanla sərhəd problemləri Cənubi Çin dənizi və Tayvan kimi mövcud böhran bölgələrinə əlavə olunduqda, Çinin ilk dəfə ciddi hərbi təhlükə hiss etdiyini söyləmək olar.

Bütün bunları nəzərə alaraq demək olar ki, ABŞ bu nüvə məşğulluq bələdçisi ilə bir tərəfdən çəkindirici gücünü göstərmək, digər tərəfdən isə mövcud təhlükəsizlik problemlərini təkbaşına həll edə bilməyəcəyi mesajını Çinə vermək istəyir.

ABŞ və Çində prezident seçkiləri strategiyası

Mart ayında yazılan “Nüvə Tapşırığı Bələdçisi” sənədinin avqust ayında sızdırılmasının mühüm səbəbi ABŞ-da noyabrda keçiriləcək prezident seçkiləridir. Çünki Çin məsələsi ABŞ-da həm demokratlar, həm də respublikaçılar üçün seçki prosesinin ən faydalı vasitələrindən biri olmaqda davam edir. Sızdırılan “Nüvə Tapşırığı Bələdçisi” Bayden hökumətinin səlahiyyət müddəti ərzində həm Çin, həm də Rusiya təhlükəsi ilə uğurla mübarizə apardığını və bunu növbəti hökumətə miras olaraq buraxmaq istədiyi mesajını verdi.

Əslində, ABŞ-da uzun müddətdir ki, Çin məsələsi xırda detalları nəzərə almasaq, getdikcə daha çox respublikaçıların və demokratların ortaq fikirləri olan bir məsələyə çevrilir. Nüvə Tapşırığı Bələdçisi ilə Bayden hökumətinin mümkün Donald Tramp müddəti üçün xarici siyasətə müəyyən bir baxış buraxmaq istədiyini söyləmək olar.

Çinin reaksiyası

Sənədin sızmasından sonra Çinin xarici işlər nazirinin sözçüsü Mao Ninq açıqlamasında açıq şəkildə Amerikanı ittiham edib.

Mao Ning açıqlamasında deyib: “Çinin nüvə arsenalının həcmi heç bir halda ABŞ ilə eyni səviyyədə deyil. Çin nüvə silahının ilk istifadə edilməməsi siyasətini və özünümüdafiəyə yönəlmiş nüvə strategiyasını izləyir, həmişə öz nüvə imkanlarını milli təhlükəsizliyin tələb etdiyi minimum səviyyədə saxlayır. Bizim başqa ölkələrlə hər hansı silah yarışına girmək niyyətimiz yoxdur. Çin tərəfi ittihamlara konkret cavab verməkdənsə, bu prosesi ritorik səviyyədə idarə etməyə çalışır”.

Digər tərəfdən, ABŞ və Çin arasında yüksək səviyyəli təhlükəsizlik diplomatiyası trafiki davam edir. Tərəflər öz əsas maraqlarına əsaslanan rəqabətdə olsalar da, ikitərəfli münasibətlərin davamlı idarə olunması və yeni əməkdaşlıq mexanizmlərinin yaradılması həm Çin, həm də ABŞ-ın prioritetləridir. Bu onu göstərir ki, Çin qlobal qeyri-müəyyənliklərin artdığı bir vaxtda dünyanın ən böyük iqtisadiyyatı və hərbi gücü ilə münasibətlərini gərginləşdirmək istəmir.

Nüvə müharibəsi ehtimalı varmı?

20-ci əsrdə nüvə silahının ortaya çıxması ilə kütləvi qırğın silahlarının məhdudlaşdırılması və nəzarəti ilə bağlı beynəlxalq müqavilələrin sayında əhəmiyyətli artım oldu. Soyuq müharibənin sonundakı ümumi doktrina, nüvə silahlarının ən təsirli çəkindirici silah kimi nəzarətli şəkildə mövcudluğunu davam etdirəcəyi və nəzarət mexanizmlərinin beynəlxalq qurumlar tərəfindən həyata keçiriləcəyi idi. Bununla belə, dünyanın getdikcə daha çox siyasi və hərbi cəhətdən qeyri-sabit olması və qlobal güc bərabərliyində görünən dəyişikliyə görə bu doktrinal yanaşma ciddi şəkildə tənqid olunur.

Çin və Rusiya kimi nüvə silahına malik ölkələr iddia edir ki, nüvə silahının “yayılması” “ilk istifadə edilməməsi” və “sülhün təşviqi” kimi normalarla dəstəklənməlidir. Soyuq müharibədən sonra böyük dövlətlərin dəyişən siyasətində nüvə silahı və texnologiyasına yenidən baxmağa təcili ehtiyac var. Qısa müddətdə nüvə müharibəsi qeyri-mümkün görünsə də, doktrina boşluğu nüvə silahlarının yayılması, çəkindirmə tarazlığının dəyişməsi və hazırkı qlobal güc rəqabətində ciddi qırılma və münaqişə vəziyyətinin baş verdiyi mühit yarada bilər.