Dünyadakı bütün problemlərə, xüsusilə də Qəzza və Ukraynadakı iki ən partlayıcı mərkəzə baxmayaraq, 2023-cü ilin sentyabrında Cənubi Qafqazın həssas regionu Qarabağda Azərbaycanın nəzarəti tam ələ alması ilə dramatik dəyişikliyin şahidi olur. Münaqişənin hər iki tərəfin və Gürcüstanın da daxil olduğu teatrın oyunçularına nəzər salmağa dəyər. Təbii ki, birbaşa iştirak edən Rusiya, Türkiyə, İranın təmsil olunduğu Qərb, dolayısı ilə iştirak edən Avropa Birliyi (AB) və ABŞ da regionun oyunçuları sırasındadır. Sözügedən güclərin hamısı öz maraqlarını güdür və eyni zamanda Avropa ilə Asiya arasında bir bağ və bölücü olan şeydə itələmək və çəkmək oyunu oynayırlar.

Azərbaycanın Qarabağ üzərində nəzarəti bərpa etməsi məsələni sona çatdırmadı. Bakı öz ərazisini muxtar Naxçıvan bölgəsi ilə birləşdirən Zəngəzur dəhlizini aktivləşdirmək istəyir. Bu dəhliz Asiya ilə Avropanı birləşdirir, ticarət üçün mühüm arteriya təşkil edir və qlobal maraqlar xəritəsində Cənubi Qafqazın mövqeyini möhkəmləndirir.

Nəzarət uğrunda rəqabətin güclənməsi təəccüblü deyil. 2008-ci ildə Rusiya-Qərb qarşıdurmasına səhnə olan Gürcüstan hələ də hara gedəcəyinə qərar verməyib. Uzun müddət Rusiya ilə üzvi şəkildə bağlı olan Ermənistan illərdir Qarabağ məsələsində ona kömək etməyən Qərbə doğru irəliləyir. Çünki bu arenada imtiyazlı mövqe əldə etmək istəyən Türkiyəni daha çox təbii müttəfiqi, neft və qazla zəngin Azərbaycan maraqlandırır.

ABŞ-ın rolu və Zəngəzur dəhlizi

Bu kövrək vəziyyət ABŞ üçün böyük fürsət yaradır. Əgər ABŞ Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh danışıqlarını xoşbəxt nəticəyə gətirə bilsə, o, Cənubi Qafqazda təsirini genişləndirəcək və Rusiyanın Qara və Xəzər dənizləri arasında ənənəvi təsir dairəsində daha bir mövqe qazanacaq. Buna nail olmaq üçün Vaşinqton administrasiyası həm Azərbaycan, həm də Ermənistanla münasibətlərini yaxşılaşdırmalıdır.

Zəngəzur dəhlizinin hazırda Qafqaz şahmat taxtasının əsas gedişatı olduğuna şübhə yoxdur. Ermənistan dəhlizə nəzarət etmək istəyir, lakin Azərbaycanın Naxçıvanla birləşdirən dəhliz açıldığı təqdirdə Azərbaycanın İrandan asılılığı azalacaq ki, bu da vacib rıcağını itirəcək Tehrana sərf etmir. Türkiyə isə dəhlizi Bakı ilə sıx əlaqələrini gücləndirən və Asiya, Avropa və Yaxın Şərqi birləşdirən mühüm rolunu gücləndirən element kimi görür. Çünki Türkiyə eyni vaxtda Xəzər dənizi ilə beynəlxalq nəqliyyat marşrutunu aktivləşdirməyə çalışır. Bundan əlavə, Türkiyə Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan və Özbəkistanın daxil olduğu Türk Dövlətləri Təşkilatının rolunu genişləndirməyə çalışır. Macarıstan, Türkmənistan və Şimali Kipr Türk Respublikası da bu təşkilatda müşahidəçi üzvdür.

Bakı ilə İrəvan arasında sərhədin demarkasiyası danışıqlarında irəliləyişin əldə olunduğuna dair optimizm yayıldıqca, ABŞ dövlət katibi Entoni Blinken Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh razılaşmasının mümkünlüyünü bildirib. Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan bəyan edib ki, ölkəsi Azərbaycanın qarşısında lal olmaqda ittiham olunduğu üçün üzləşdiyi daxili müxalifətə baxmayaraq, noyabra qədər saziş imzalamağa hazırdır. İrəvanın dörd əsas kəndə nəzarəti Bakıya qaytarması Ermənistanda müxalifət təbəqələrini qəzəbləndirib.

Ermənistanın praqmatizmi?

Paşinyanın mövqeyi Ermənistanın Qarabağda baha başa gələn hərbi məğlubiyyəti, iki ölkə arasında uzunmüddətli münasibətlərə və Rusiyanın Ermənistandakı hərbi mövcudluğuna baxmayaraq, Kremlin ona yardım etməkdən imtina etməsi, Qərbin böyük ölçüdə (Fransa istisna olmaqla) Azərbaycanın yanında yer alması və böyük hərbi güc olan Türkiyənin birbaşa və açıq dəstəyi qarşısında üzləşdiyi geosiyasi təcriddən başa düşülür.

Ermənistanın üzləşdiyi problem ondan ibarətdir ki, Rusiya Ukrayna ilə məşğuldur və ona vaxt və maliyyə ayırmır. Özünə dəstək axtaran Ermənistan isə Qərbə üz tutmaqla tarixi müttəfiqi Rusiyaya arxa çevirir. Ukrayna müharibəsi və onun ətrafında ilişib qalmış Rusiyanın Azərbaycanla münasibətlərini mehribanlaşdırmaqla Cənubi Qafqazda öz təsirini qorumağa çalışmaqdan başqa yolu yoxdur. Ona görə də İrəvanın ərazi bütövlüyünü qorumaq üçün sülhdən başqa yolu yoxdur.

Bu məqamda ABŞ-ın rolu daha da aktuallaşır. Çünki Vaşinqton həm Bakı ilə, həm də İrəvanla sıx əlaqələr quraraq, Rusiya və Türkiyəni narazı salmayan, Azərbaycan və Ermənistanı qane edən sülh müqaviləsi imzalamağa inandırmaqla Cənubi Qafqazda balans yaratmağa qadir ölkədir.

Bəs Putin?

Heç kimə sirr deyil ki, Rusiya Qarabağ böhranı zamanı demək olar ki, “aqressiv” rol oynamaq istəmir, vəziyyətin pisləşməsinə və müharibənin olduğu kimi başa çatmasına mane olmayan sülhməramlı rolla kifayətlənirdi. Həqiqətən də, 2022-ci ilin fevralından Ukraynada “xüsusi hərbi əməliyyat”la məşğul olan Vladimir Putin Cənubi Qafqazdakı əsas rolunu və ölkəsinin geosiyasi mövqeyini xeyli dərəcədə itirib.

Bəziləri iddia edir ki, Putin 2018-ci ildən Ermənistanın baş naziri olan və prezident Serj Sərkisyanı devirən “inqilab”la hakimiyyətə gələn Nikol Paşinyanı dəstəkləmək məcburiyyətində deyildi. Paşinyanın Qərb tərəfindən təhrik edildiyi, maliyyələşdirildiyi və Rusiyaya problem yaratmaq üçün “yönləndirildiyi” fikri geniş yayılıb.

Ona görə də Rusiya prezidenti daha çox Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevlə əlaqələrini gücləndirməkdə, Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanla anlaşmanı dərinləşdirməkdə maraqlı görünür. Çünki bu iki liderlə müttəfiq olmaqla Rusiyaya regiondakı hörmətini qoruyur. Ermənistanı dəstəkləməklə isə Kreml nəinki əvvəlki nüfuzunu qaytarmaq, əksinə regionu tamamilə itirmək təhlükəsilə üz-üzə qalır. Putinin 2020-ci ildən bəri Ermənistanın dörddə bir əsrdə dominantlıq etdiyi, yekunda Azərbaycanın uğurları ilə qurulan tənliyi pozmaq niyyəti yoxdur. Dəqiq olan odur ki, Türkiyənin Azərbaycana dəstəyi, bu uğurlarda ciddi rol oynadı.

Bakı vaxtilə qurulan şahmat saatı

Şübhə yoxdur ki, Putin Rusiyanın keçmişdə olduğu kimi Cənubi Qafqazda artıq mütləq nəzarətə malik olmadığının fərqindədir və buna görə də Türkiyə ilə münaqişəyə girməkdənsə, razılığa gəlmək onun marağındadır. O, həmçinin 2,6 trilyon kubmetr təsdiqlənmiş təbii qaz ehtiyatlarına əlavə olaraq yeddi milyard barel təxmin edilən Azərbaycan neftinə olan ehtiyacı əsasında Bakının Qərbi Avropa paytaxtları ilə əlaqələrinin möhkəmliyini tanıyır.

Rusiyanın bu praqmatizmi Vaşinqtonun Avrasiyanın mərkəzində, qlobal şahmat taxtasında Amerika siyasətinin əsas hədəfi olan Çinə qədər uzanan qövsdə yerləşən regionda davamlı sülh bərqərar etməklə Cənubi Qafqazda daha böyük rol oynamaq inamını daha da gücləndirir. Amma Ermənistanla yaxşı olmağa çalışan “Sem” dayı da bilir ki, şahmat taxtasındakı saat Bakı vaxtilə qurulur.