Məsud Pezeşkian, əksər həmyerliləri və hətta xarici dünya kimi, yəqin ki, heç vaxt İran prezidenti olacağını gözləmirdi. Uğurunun səbəbləri nə olursa olsun, Pezeşkianın qələbəsi köklü dəyişikliyi ifadə etmir. Bu sadəcə o deməkdir ki, Tehran indi başqalarına sərt üzdən çox gülər üz göstərəcək. Xüsusilə qərblilər uzun müddət başa düşmürdülər ki, İranın seçilmiş prezidentləri Tehranda həlledici siyasi gücə malik deyillər. Xüsusən də nüvə silahları, ballistik raketlər və bəzi terror təşkilatlarına dəstək kimi mühüm milli təhlükəsizlik və s. məsələləri ilə bağlı Qərb diplomatlar iranlı həmkarları haqqında yanlış təsəvvürə malikdirlər. Bununla belə, Xameneyi 1979-cu ildə İslam İnqilabının banisi, sələfi Xomeyni kimi dini rəhbərdir və bu titul hər şeyin necə işlədiyinin sübutudur.

İranda prezident seçkiləri heç bir halda azad və açıq deyil. Bu mübarizədə yalnız Konstitusiya Keşikçiləri Şurasının təsdiq etdiyi namizədlər yarışa bilər. Şura heç vaxt bu namizədlərə sərt ideoloji meyarlar tətbiq etməkdən çəkinməyib və seçkilər adətən sərt mühafizəkarlarla sərt islahatçılar arasında keçirilir. Konstitusiya Keşikçiləri Şurası Pezeşkianı seçkilərdən kənarlaşdırmaq istəsəydi, bunu edərdi və onun məğlubiyyətini təmin etmək istəsə, bir sıra “mötədil” namizədlərin “radikal” namizədlə mübarizə aparmasına imkan verərdi. Əvəzində əksini etdi və Pezeşkian qalib gəldi. Rejim bu nəticədən narahat olsaydı, 2009-cu ildə olduğu kimi seçkiləri də oğurlayardı. Maraqlıdır ki, seçici fəallığı rəqəmləri də hələ də çox mübahisəlidir, buna görə də biz qanuni olaraq neçə nəfərin səs verdiyini dəqiq deyə bilmərik.

Rəsmi Tehran Pezeşkianın sələfi İbrahim Rəisinin helikopter qəzası nəticəsində ölümünün səbəbi ilə bağlı yekun açıqlama verənə qədər, rejimin sabitliyinin nə dərəcədə olacağı ilə bağlı suallar qalacaq. Amma qəzanın səbəbi nə olursa olsun, Pezeşkian təsadüfi prezidentdir. Rəisi üçün Xamneyinin yaşı və səhhətində problemlər nəzərə alınarsa, prezidentlik vəzifəsi, yəqin ki, ali dini liderin yerinə yüksəliş üçün sadəcə bir tranpilin idi. Çoxları onu Xamneyinin ölümündən və ya vəzifələrini yerinə yetirə bilməməsindən sonra həmin vəzifəsinin öhdəsindən gələ biləcək üçüncü dini lideri kimi xarakterizə edirdilər. Amma Pezeşkian mollalar və SEPAH işlərin necə gedəcəyinə qərar verənə qədər bu vəzifədə olan sələflərinə nisbətən müvəqqəti bir həll yolu, daha çox əyri və daha az təsirli prezident kimi görünür.

45 ildir ki, ardıcıl prezidentlər vasitəsilə İranın iki Dini Lideri milli təhlükəsizliyin əsas prinsiplərindən kənara çıxmayıb. Bunlardan birincisi nüvə silahı və ballistik raket buraxma qabiliyyətinə malik olmaqdır. Digəri isə Yaxın Şərqdə və bütün dünyada bir sıra terror qruplaşmalarının yaradılması və dəstəklənməsidir. Bunlar Tehranın regional hegemonluq ambisiyalarının və İslam dünyasına hakim olmaq üçün daha geniş istəklərinin əsasını təşkil edir və heç bir alternativ prezident bu strateji baxışın qarşısını ala bilməz.

Pezeşkianın mollaların xeyrinə gördüyü iş rusların dili ilə desək “maskirovka”dır, yəni İranın real xarici siyasətini gizlədən kamuflyajdır. O, Tehranın bu illər ərzində istifadə etdiyi digər kuklalar kimidir, o cümlədən keçmiş xarici işlər naziri Cavad Zərif və indi Prinston Universitetində rahat şəkildə məskunlaşan keçmiş müşavir Hüseyn Musəvian.

Pezeşkiyan mobil və səsli dezinformasiya kampaniyasından başqa bir şey deyil. Beləliklə, İranla nüvə danışıqlarına yenidən başlamaq istəyən qərblilərin indi tutacaqları bir şey var. Təbii ki, diplomatik danışıqların bərpasından yeni heç nə çıxmayacaq, çünki İranın ali dini rəhbərinin kursu dəyişmək üçün strateji qərar verdiyinə dair heç bir sübut yoxdur.

Təəssüf ki, mollalar yüzlərlə (bəlkə də minlərlə) siyasi məhbusun edam edilməsində oynadığı rola görə “Tehran qəssabı” kimi tanınan Rəisin yerinə sadəcə fiqur kimi görünən Pezeşkian kimi birini təyin etməklə təbliğat qələbəsi qazandılar.

Əgər Donald Tramp qalib gəlsə, bu, iyulun 13-də ona qarşı sui-qəsd cəhdinin uğursuzluğa düçar olmasından sonra bu ehtimal daha da yüksəkdir, onun milli təhlükəsizlik məsələlərinə sövdələşmə imkanları kimi baxmaq meyli Pezeşkianla görüşə səbəb ola bilər.

Pezeşkian sentyabrda Nyu-Yorkda keçiriləcək Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyasının açılışında iştirak etməyi seçərsə, sadəlövh Amerika mediası və akademik qurumları tərəfindən necə qarşılanacağını təsəvvür etmək çətin deyil. O, gülümsəyəcək, əl yelləyəcək, özünü qeyri-rəsmi aparacaq, bəlkə proqressiv cazmen kimi davranacaq, bəlkə hətta bir az viski də içəcək (kim bilir!). Bu davranışları onun həqiqətən ABŞ-la razılaşmaq istədiyi kimi görünə bilər.

Amerika liberalları və Bayden administrasiyası bu ssenarini qəbul edə bilər, lakin növbəti noyabr seçkilərindən sonra hakimiyyətdə olmaya bilərlər. Amma onlar hakimiyyətdə olsalar belə, nüvə silahı ilə bağlı qərar verəcək şəxs nə onların əməkdaşlığa hazır olduğunu təxmin etdikləri Pezeşkian, nə də 2015-ci il nüvə razılaşmasının baş müzakirəçisi, xarici işlər naziri Abbas Arakçı olacaq.

Amerikalılar həmişə “güzgü cəlbediciliyi” kimi tanınan diplomatik fenomenə meyllidirlər. Danışıqçılar masanın o tayına baxır və həmin insanları özləri kimi görürlər. Ümumi problemlərə praktik həll yolları axtaran yalnız rasional düşünən kişilər və qadınlar. Bu baxış İslam inqilabının xarici dünyaya baxışı ilə tamamilə ziddiyyət təşkil edir.

Əgər Donald Tramp qalib gəlsə, bu ehtimal iyulun 13-də ona qarşı uğursuz sui-qəsd cəhdindən sonra daha da yüksəkdir, onun milli təhlükəsizlik məsələlərinə sövdələşmə imkanları kimi baxmaq meyli Pezeşkianla görüşə səbəb ola bilər. Əslində, Fransa prezidenti Emmanuel Makron Trampı 2019-cu ilin avqustunda Biarritzdə keçirilən G7 sammiti çərçivəsində o vaxtkı xarici işlər naziri Zəriflə görüşməyə razı salmağa çalışıb və Trampın “sövdələşməyə” həvəsi az qala onun ixtilafına səbəb olub və Zəriflə görüşüb. Bu hadisə Trampın yeni müddətinin əvvəlində bu görüşün müasir versiyasının xəbərçisi ola bilər.

Digər tərəfdən, nüvə danışıqlarına yenidən başlamaq üçün Pxenyana səfər və Şimali Koreya lideri Kim Çen In ilə görüş Tramp üçün daha yüksək prioritet ola bilsə də, Pezeşkian görüşü Trampın şəxsi təbliğata diqqət yetirməsi ilə daha uyğun olacaq.

Deməli, Pezeşkiyanın prezident seçilməsi İran tərəfindən qəsdən edilən bir aldatma olmasa da, ali dini rəhbər və onun ardıcılları istəsələr, şübhəsiz ki, bu fürsətdən yararlana bilərlər və bu, mütləq yeni nüvə razılaşmasının əldə olunacağı anlamına gəlmir. Çünki Tehranın danışıqlar məqsədi qətiyyən bu olmayacaq. Əvəzində mollalar daha çox vaxt qazanmaq üçün danışıqlar aparacaqlar. Bu silahları istehsal etmək qabiliyyətinə sahib olmaq ümidi ilə nüvə silahına sahib olmaq istəyənlər və sonra ondan necə istifadə etmək qərarı verəcəklər üçün zaman həmişə faydalıdır. Eyni şey İranın bölgədəki və onun hüdudlarından kənardakı terror hədəfləri üçün də keçərlidir. Belə olan halda Tramp özü də fərqinə varmadan dini liderin planlarına uyğun hərəkət edəcək.

Məsud Pezeşkian fərqində olmadan İran mollalarının heç gözləmədiyi hədiyyə ola bilər.