ABŞ-ın keçmiş prezidenti Donald Trampın şəxsi hesablamaları, eləcə də Respublikaçılar Partiyası daxilində yüksələn cərəyanlar haqqında daha məlumatlı olanlar, bəlkə də, respublikaçılar üçün “ideoloji” kəsişmə ilə üzləşildiyini dəqiq deyə bilərlər.

Partiyanın daxili işini dərindən bildiyini iddia etməyən bir çox insan Trampın Ohayodan olan gənc (Ceyms Vens) senatoru prezident seçkiləri mübarizəsində özünə “yoldaş” seçməsinə təəccübləndi. Xarici müşahidəçilər keçən aylar və hətta illər ərzində Trampın ənənəvi olaraq “çoxbaşlı partiya” kimi tanınan siyasi təşkilatı nə qədər sıxışdıra bildiyini kəşf etdik.

Biz onun neçə-neçə lideri səhnədən kənara itələdiyini və başqalarını marginallaşdırdığını gördük.

Sadə və birbaşa şüarların təsirinə düşən bazadan güc alaraq, partiya institutuna son zamanlara qədər o qədər mövqe və siyasətlər tətbiq etdi ki, bir müddət sonra bu qurum öz bildiyi oyunu şərtlər və onlara nəzarətlə oynaya bilmədi.

Auditoriyasına mütləq nəzarət edən Donald Tramp partiyanı “öz əhval-ruhiyyəsinə uyğun olaraq” yenidən formalaşdırdı.

Bunun müqabilində partiya da Miloukidə keçirilən Respublikaçıların Milli Qurultayının sonunda gördüyümüz və eşitdiyimiz kimi, rəhbərliyini “sehrbaz”a təhvil və ona mütləq səlahiyyət verməkdən məmnun idi. Burada, bəlkə də, istər sağçı ekstremizm, istərsə də partiya və milli səviyyədə oyun qaydalarına itaətsizlik baxımından “Tramp vəziyyətinə” tarixən ən yaxın olan iki – Arizonın keçmiş senatoru Barri Qoldototer və Ronald Reyqan modelləri olub.

Lakin birinci model 1964-cü ildə Demokrat prezident Lindon Conson tərəfindən respublikaçıların fəlakətli məğlubiyyəti ilə nəticələndiyi halda, ikinci model 1980-ci ildə təkcə Respublikaçılar Partiyasında deyil, həm də Qərbdə sağ qanadda gələcək onilliklər üçün dünyada iz qoyacaq tarixi uğura imza atdı. O, Sovet İttifaqının dağılmasına məcbur etmək və Soyuq Müharibəyə son qoymaqla bu uğurunu daha da artırdı.

Vyetnam müharibəsi zamanı “nüvə düyməsini” basmaq ehtimalı ilə bağlı o zaman yüz milyonlarla insanı qorxudan Qoldototer ekstremizminin təsiri, “Qırmızı (kommunist) olmaqdansa  ölmək daha yaxşıdır” şüarı Reyqan modelində təkrarlanmadı. Əksinə, general Aleksandr Heyq və katib Kaspar Vaynberqer kimi Reyqan dövrünün “şahinləri”nin mesajı “məhdud” nüvə müharibəsi aparmağın mümkünlüyü və “nüvə teatrı”n, xüsusən də Avropada, idarə edilə bilən olmasının vacibliyi mesajı çox açıq idi.

Doğrudan da, Reyqanizmin “şahinləri” Moskvanı rusların uzun müddət davam gətirə bilməyəcəyi bahalı “Ulduz müharibələri” layihəsinə sürüklədilər. Beləliklə, Qərbin öz müdrikliyi və uzaqgörənliyi ilə bağlı şəhadətlərinə heyran olan Mixail Qorbaçovun başçılıq etdiyi sovet “kapitulyasiyaları” silsiləsi başladı. Nəhayət, Sovet İttifaqı dağıldı və Almaniyanın iki hissəsi yenidən birləşdi. Varşava Müqaviləsi sona çatdıqda, Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatı (NATO) böyüdü və Ukraynanı da əhatə edəcək şəkildə genişləndi!

İstər Respublikaçılar Partiyası, istərsə də bütün ABŞ səviyyəsində Reyqançı modelin uğurunun arxasında Amerikanın üç daxili sütunu dayanırdı.

Birinci sütun bazar qüvvələrinin liberallaşdırılması və dövlətin iqtisadiyyatda rolunun azaldılmasıdır; Reyqanın və onun iqtisadi komandasının “kiçik hökumət” adlandırdığı bu model sonralar Reyqanomika adı ilə tanındı.

İkinci sütun xarici siyasətdə güclü hərbi üstünlük təşkil edir ki, bu da ABŞ-ın dünyada yeganə fövqəldövlət kimi mövqeyini təsdiqləyir.

Nəhayət, üçüncü sütun ABŞ-ın qlobal liderliyinin unikallığını təmin edən və qoruyan bir doktrina kimi “mühafizəkar xristianlığa” (Evangelizm) intellektual və sosial bağlılıqdır. Bu nöqtədə Billi Qraham, Cerri Folouell və başqa pastor və “Evangelistlərin” görünməmiş siyasi təsiri ön plana çıxdı.

Milouki Konvensiyasının sonunda müşahidəçilər Ceyms Vensin (39 yaş) vitse-prezident vəzifəsinə seçilməsini Respublikaçılar Partiyasının gedişində yeni mərhələnin başlanğıcı hesab edirdilər. Vens administrasiyanı təhvil aldıqdan sonra – əgər o, sədrliyi qəbul edərsə – nə edəcəyini dəqiq söyləmək hələ tez olsa da, partiyada Tramp fenomeninin gözdən qaçırdığı bir cərəyan və hərəkat olduğuna şübhə yoxdur. Miluokidə namizədliyi irəli sürülməzdən əvvəl, böyük ehtiyatla da olsa, dərc edilmiş yazılı və vizual ifadələri vasitəsilə senator Vensin “fəlsəfəsini” izlədiyimiz zaman bu tendensiya göstərir ki, bəzi respublikaçılar Reyqanist modelinin üç sütunundan uzaqlaşırlar.

Xarici hərbi və siyasi müdaxilə, bazar iqtisadiyyatına mütləq sadiqlik və onun dini və əxlaqi aspektləri ilə “Evangelizm”in mərkəzliyi arasındakı əlaqə çətin ki, necə deyərlər, “mühafizəçinin dəyişdirilməsi” zamanı gəldiyində Trampın Vensə buraxacağı “prinsiplər” arasında qalacaq kimi görünmür.

Məsələn, Ukraynanı dəstəkləmək məsələsi senator Vensin təmsil olunduğu hərəkat üçün nə güclü və geniş “Atlantik alyans” vasitəsilə Avropanın təhlükəsizliyini təmin etmək, nə də Vladimir Putinin ambisiyalarını məhdudlaşdırmaq və cilovlamaq üçün çox əhəmiyyət kəsb etmir. Xüsusilə nəzərə alsaq ki, Moskva artıq Amerikanın maraqları üçün ən böyük təhlükə yaratmır, çünki Tramp həmişə bunu xatırlatmağa çalışır.

Eyni şəkildə, “Reyqanomika” və Fridmanın iqtisadi “Çikaqo məktəbi” standartlarına görə, bazar iqtisadiyyatı milli, dini və sosial cəhətdən mühafizəkar, iqtisadi cəhətdən yoxsul, “Pas kəməri”ndəki kömür mədənləri və ənənəvi sənayelər kimi köhnəlmiş iqtisadi resurslardan asılı olan bir iqtisadiyyatdır. Buna görə də Şərqi Asiya ucuz xarici işçi qüvvəsi və qabaqcıl texnologiya qarşısında “dövlət müdaxiləsinə” ehtiyacı olan ölkələr üçün uyğun deyil.

Nəhayət, Amerika sağının spektrində, xüsusən də “Bibliya kəməri”ndə və əyalət respublikaçıları arasında xristian inancının dərinliyi etiraf edilsə də, sağçı kimliyin “teoloji” siması indi “Beynəlmiləl” sifətin (ABŞ-ı yenidən böyük etmənin) və hətta bəzi milli azlıqlar və mühacirlərə qarşı açıq-aşkar irqçi sifətin arxasında qalır.

Bəli, növbəti Respublika dövrü üçün əsas başlıqları dəqiqləşdirmək hələ tez ola bilər, lakin bu şübhəsiz ki, çox qəribə mərhələdir.