Artıq səkkiz aydır davam edən geniş Ukrayna müharibəsi bütün dünyaya bir neçə dəyərli dərs verib. Həqiqətən də, döyüşlərdə müharibədən əvvəl Ukrayna hərbi ekspertləri arasında müzakirə edilən fikirlər sınaqdan keçirilib. Rusiya Ukrayna üçün qaçılmaz hərbi təhlükə olaraq qalmaqda davam etdiyinə görə, döyüşün ilk yeddi ayından Ukrayna ordusunun gələcəyini istiqamətləndirəcək dərsləri düzgün şəkildə izah etmək çox vacibdir.

İlk öncə onu qeyd etmək lazımdır ki, sülh dövründə kiçik müqaviləli ordu ideyası 2022-ci ilə qədər Ukraynada kifayət qədər populyar idi. Güman edilirdi ki, sülh dövründə silahlı qüvvələrdə aktiv qoşunların sayının azaldılması milli müdafiə büdcəsinin saxlanılmasına və yeni avadanlıq alınmasına ayrılan vəsaiti artıracaq.

Sülh dövründə kiçik müqaviləli ordunun saxlanması Soyuq Müharibədən sonrakı daha dinc dövrün qalığı hesab olunur. 1990-cı və 2000-ci illərdə ordu üçün əsas vəzifənin sabitləşmə və humanitar əməliyyatlar olacağı güman edilirdi, bu əməliyyatlarda sürətli reaksiya cəlb olunan qoşun kütləsindən daha vacib hesab edilir.

24 fevral hücumundan sonra baş verən hadisələr aydın göstərdi ki, Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin 215 min əsgərinin sülh dövründəki gücü bütün əsas əməliyyat istiqamətlərini effektiv şəkildə əhatə etmək üçün kifayət deyildi. Xüsusilə Ukraynanın cənubunda tam tərkibdə olan birləşmələrin çatışmazlığı kəskin idi. Yalnız müvəqqəti xalq səfərbərliyi erkən hərbi əməliyyatlar üçün teatrın miqyasına mütənasib işçi qüvvəsinin çatışmazlığını kompensasiya etdi. Hazırda Ukraynada hökumət tərəfindən təxmin edilən 1 milyon kişi və qadın əlində silah döyüşür. Bu arada, Rusiya Silahlı Qüvvələri daim əsas işçi qüvvəsi problemlərinin gərginliyini hiss edir, nazik cəbhə xətti və ehtiyatların olmaması Ukraynanın Balakliya-Kupyansk istiqamətində başlatdığı hücum əməliyyatı qarşısında Moskvanın uğursuzluğu üçün əsas amillər idi. Sentyabrın 21-də Rusiya prezidentinin elan etdiyi rəsmi səfərbərliyin əsas hərəkətverici qüvvəsi kimi cəbhə hissələrinin daha çox qoşunla möhkəmləndirilməsi zərurəti hesab edilir.

Hipotetik sülh dövründə Ukraynanın təxminən 300.000-350.000 nəfərdən ibarət müqaviləli orduya ehtiyacı olduğu ehtimal edilir. Belə bir qüvvə hərbi əməliyyatların istənilən ilkin dövründə bütün zəruri tapşırıqları yerinə yetirməyə imkan verəcək, bununla bütün əsas əməliyyat istiqamətlərini effektiv şəkildə əhatə etmək, daxili və xarici səfərbərliyə vaxt qazanmaq, düşmənin hücum imkanlarını tükəndirmək və Ukrayna ərazilərinə daxilolmalarını minimuma endirmək, beləliklə, effektiv əks-hücum üçün şərait yaratmaq mümkün olacaq. Bu kontekstdə Polşanın növbəti 5 ildə silahlı qüvvələrinin sayını 143 mindən 300 minə çatdırmaq qərarına gəldiyi bildirilir. Varşavanın planı ondan ibarətdir ki, Polşanın Rusiya və Belarusla Ukraynadan daha az ümumi sərhədi var, eyni zamanda NATO-nun təhlükəsizlik zəmanətinə malikdir və Kiyev isə hələlik bu zəmanətə sahib deyil.

Bu məqsədlə nizami müqaviləli qoşunların sayının artırılması Ukrayna ordusunun komandanlıq strukturunun əsaslı şəkildə dəyişdirilməsini tələb edir. Mümkün variantlardan biri, ayrı-ayrı əməliyyat istiqamətlərində müxtəlif birləşmələrə nəzarəti öz üzərinə götürən, sülh dövründə hərbi rayonların istifadəsinə bənzər orta səviyyəli komandanlığın yaradılması ola bilər.

Bundan əlavə, Rusiyanın hücumundan əvvəl Ukraynada az sayda ənənəvi vasitələrlə silahlanmış orta mənzilli raketlər vasitəsilə “qeyri-nüvə” çəkindirmə ideyası da geniş müzakirə olunurdu. O zaman güman edilirdi ki, onlarla orta mənzilli yer-yer raketlərinin təhlükəsi Rusiyanın hipotetik bütövlükdə hücumunun qarşısını almaq və ya ən azı onu tez bir zamanda müsbət nəticəyə çatdırmaq üçün kifayət edəcək. Real hadisələr bu qədər az sayda raketlə əlverişli şərtlərlə döyüş əməliyyatlarını tez bir zamanda dayandırmaq imkanını şübhə altına alır.

Birincisi, Rusiya Ukraynaya qarşı bütün müxtəlif tipli 3800-dən çox raket atıb. Bu raketlər, əsasən, “əməliyyat teatrı” adlandırılan raketlərdən – minlərlə kilometr uzaqlıqdakı hədəfləri vura bilən orta mənzilli raketlərdən ibarətdir (məsələn, “Kalibr” və X-101). Lakin ABŞ-ın son 40 ildə atdığı raketlərdən qat-qat artıq olan bu miqdarda raketlər Rusiya qüvvələrinə dəmiryollarının maddi-texniki bazasını iflic edə bilməməklə yanaşı, döyüş dinamikasını müsbət istiqamətdə dəyişməyə imkan vermədi.

Bundan əlavə, Ukrayna təcrübəsi aydın şəkildə göstərdi ki, daha az mənzilli dəqiq kəşfiyyatla birləşən raketlər döyüş meydanında vəziyyəti dəyişə bilər. İlk növbədə, bu, GPS tərəfindən idarə olunan 85 kilometr məsafədə idarə olunan GMLRS mərmilərinin istifadəsinə aiddir. ABŞ Müdafiə Nazirliyinin statistikasına əsasən, ABŞ Ukraynaya ən azı 2100 bu tip mərmi təqdim edib. Bu mərmilərlə Ukrayna həm arxa cəbhədə yerləşən Rusiya artilleriya anbarlarına qarşı müdafiə hədəfini gücləndirə, həm də Xerson və Xarkov vilayətlərində körpüləri, komanda-nəzarət qovşaqlarını və maddi-texniki təchizatı hədəf alaraq hücuma keçmək üçün ilkin şərtlər qoya bildi.

Əsasən, GMLRS-nin Ukrayna tərəfindən uğurlu kütləvi şəkildə işə salınması ABŞ Ordusunun 1980-ci illərdəki “AirLand Battle” doktrinasının etibarlılığını sübut etdi. Əvvəlcə bu doktrina Sovet İttifaqının Qərbi Avropanı təhdid edən say baxımından şərti üstünlüyünə cavab olaraq hazırlanmışdı. Güman edilirdi ki, dəqiq şərti dərin zərbələrlə ABŞ və onun müttəfiqləri cəbhə xəttində fərq yaratmazdan əvvəl Sovet təqib eşelonuna daxil olacaqlar. GMLRS ilə Ukrayna qüvvələri Rusiyanın üstünlüyünü inkar edə bildi.

Bununla belə, bu, Kiyevin qısa mənzilli ballistik ATACMS tələbini dayandıracağı anlamına gəlmir. Ukraynanın Ali Baş Komandanı Valeri Zalujn bu yaxınlarda Ukraynanın davamlı olaraq ATACMS tələb edəcəyini açıqlayıb. Həqiqətən də, mövcud mövqelərə əsasən, yalnız ATACMS ilə Ukrayna qüvvələri Rusiyanın arxa cəbhəsindəki bütün təchizat hədəflərini məhv edə bilər.

Ukrayna həm də ərazi müdafiəsi ilə bağlı çox şey öyrənib. 2021-ci ildə ərazi müdafiə qüvvələrinin (ƏMQ) islahatı kifayət qədər populyar idi. Bu, hər bir bölgənin öz briqadasına malik olmaqla birbaşa baş komandirə cavabdeh olan ayrıca komanda zəncirinin institusionallaşdırılması yolu ilə həyata keçirilib. Güman edilirdi ki, arxa bölgələrdə ƏMQ yerli rusiyapərəst qrupların təxribatı ilə mübarizə apararkən təhlükəsizlik və müdafiə qüvvələri daha sərbəst olacaq. Sərhəd bölgələrində ərazi müdafiə qüvvələrinin Rusiyanın hücumlarını dəf edərkən təhlükəsizlik və müdafiə qüvvələrini tamamlayacağı deyilirdi.

“Milli Müqavimətin Əsasları haqqında” Qanun yalnız 2022-ci ilin əvvəlində qüvvəyə mindiyi üçün Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin fevralın 24-dək MTQ-lərlə bağlı bütün müddəaları yerinə yetirmək üçün çox az vaxtı olub.

Hətta ərazi müdafiəsinin əsas yerləşdirilməsinin müvəqqəti xarakter daşıması onun üstünlüklərini, xüsusən də sərhədyanı bölgələrdə aydın göstərirdi. Ərazi müdafiəsi ya əsas şəhər əraziləri (Kiyev, Çerniqov, Xarkov və Nikolayev) boyunca müqavimət xətləri yaratmaq üçün müntəzəm birləşmələri tamamlayır, ya da Rusiyanın təhlükəsiz olmayan rabitə xətlərinə hücum etmək üçün məsaməli cəbhə xətlərindən istifadə edirdi. Nəhayət, MTQ-lər tez bir zamanda nizami birləşmələrə təxminən 200.000 əsgər əlavə etməyə imkan verdi.

Ukraynanın öyrəndiyi bu dərslərə görə ödədiyi yüksək qiymətə də göz yummaq olmaz. İndi, yeddi aylıq döyüşlərdən sonra, aydındır ki, gücləndirilmiş MTQ-lərlə və döyüş meydanında dəqiq kəşfiyyat-zərbə kompleksləri ilə gücləndirilmiş, genişlənmiş müqaviləli silahlı qüvvələr Rusiyanın istənilən gələcək hücumunun ən güclü və təsirli müqavimətlə qarşılanmasını təmin edəcək.