“Üç bucaq” layihəsi bir müddət məzuniyyətdə oldu. Yenidən toplaşıb bir maraqlı adamla danışmaq istədik. Aynur Camalqızı təklif etdi ki, Firudin Cəlilovu dəvət edək. Əlifbadan tutmuş testə qədər böyük işlər görən alim və milli ruhda olan Firudin müəllimlə söhbətləşdik.

Testi gətirən kişi

- Aynur Camalqızı: Firudin bəy, bilirsiz ki, bu günlərdə test üsulunun təhsil sistemimizdə tətbiqinin 20 ili tamam olur. Kifayət qədər böyük tarixdir. Test üsulunun Azərbaycanda tətbiqində sizin də müstəsna xidmətləriniz var. Təəssüf ki, bir çox hallarda bu, unudulur...  Buna görə  istədik ki, məhz bu mövzuda sizinlə söhbət edək. AXC hakimiyyəti dönəmində təhsil naziri postunu tutan şəxs kimi, sizi 20 il əvvələ qaytarmaq istəyirik: necə oldu ki, Azərbaycanda test üsulunun tətbiqinə qərar verdiniz? Hansı çətinliklərlə üzləşdiniz? O dövrkü Azərbaycan cəmiyyəti, Azərbaycan təhsil elitası belə bir dəyişikliyə hazır idimi?..

- Firudin Cəlilov: Siz məni 20 il əvvələ qaytardınız. Amma mən 1-2 il də əvvəli bura əlavə etmək istəyirəm. Çünki test üsulu ideyası hələ 1990-cı ildən məndə var idi. O vaxt millət vəkili seçilərkən proqramımda yazmışdım ki, əgər parlamentdə olsam, çalışacam təhsil sektorunda olum və bu sahədə bir sıra islahatlar aparaq. Orada bəndlər var idi. Bunlardan biri də mərkəzləşmiş imtahan idi.
Tale elə gətirdi ki, deputat da seçildim, hətta elm-təhsil və mədəniyyət komissiyasının sədri də seçildim. Bu məsələ elə o vaxtlardan başladı. Yəni 1992-ci ildə yox, 1990-cı ildə parlamentdə komissiyanın işi kimi başladıldı. Amma o zamanlar test üsulunu tətbiq edə bilmədim. Çünki o zamanki hakimiyyət qəbul imtahanlarına bir az başqa cür yanaşırdı. Düzünü desək, məndən də gizlətmirdilər. Deyirdilər ki, Qarabağa pul lazımdır, gəlir yerlərimizin biri də unversitetlərdir. Biz rektorlara müəyyən bir kvota qoymuşuq, onlar da bu pulu yalnız qəbul vaxtlarında toplaya bilirlər. Dedilər ki, doğrudur, düz etmirik, amma hələlik bu, lazımlıdır. Amma mən sənədləri hazırladım. Sonra Ayaz Mütəllibov məni təhsil nazirinin müavini təyin etdi. Orada da edə bilmədim, çünki müavinin belə bir səlahiyyəti yox idi. Rəhim Hüseynov baş nazir olanda məni öz yanına apardı, onun humanitar məsələlər üzrə müavini təyin olundum. Bunu Vahid Əhmədovun təklifi ilə etmişdilər. Orada artıq imkan oldu ki, test məsələsini gündəmə gətirim. Çünki orada təhsil sahəsində artıq ən yüksək məqam idi. Elə işə başlayan günü bu layihənin tətbiqinə də başladım. Oradakı kabinetim artıq qəbul imtahanı kimi olmuşdu. Başladıq mütəxəsisləri toplamağa. Bilirsiz ki, bu üsulu tətbiq etmək üçün kompüter proqramları lazımdır. Ona görə indiki Müəllif Hüquqları Agentliyinin rəhbəri Kamran İmanovu çağırdıq. O vaxt İnşaat Univeritetində prorektor idi, həmçinin də yaxşı proqramçı idi. Elə oldu ki, Kamran müəllimi də Qəbul Komissiyasına müavin gətirdik...

- Elçin Əlibəyli: Bu yerdə belə bir sual vermək istərdim: niyə məhz Vurğun Əliyev komissiyaya sədr seçildi?

- Firudin Cəlilov: Vurğunun da bu sahədə yeri var. Ondan da danışacağam. Amma bu danışdığım tarixdə hələ Vurğun müəlllim yoxdur... Mən Türkiyə səfirliyi ilə, o vaxtkı səfir Altan Karamanoğlu ilə danışdım. Onlar bizə bu layihənin tətbiqində kömək edəcəkdilər. Həm texniki, həm də metodoloji baxımdan. O da sağ olsun, bizə kömək etdi. Dedi ki, iki nəfər göndər, gedib Türkiyədə qaydaları öyrənsinlər. Mən Misir Mərdanovla Vurğunu o zaman çağırdım. Vurğun o vaxt Xalq Cəbhəsində idi, təhsil məsələlərinə baxırdı. Həm də APİ-də işləyirdi.

- Elçin Əlibəyli: Bəs o vaxtlar Misir müəllim hansı cəbhədə idi?

- Firudin Cəlilov: O vaxt deyəsən, YAP təzə yaranırdı, Misir müəllim də orada idi. Dəqiq xatırlamıram. Mənim bir fərqim var ki, mənim üçün siyasi mövqeyin heç bir önəmi yoxdu. Mən o vaxt nazir müavini olanda keçmiş komunistlər gəldilər ki, istefa ərizəmizi yazıb gedirik. Dedim ki, lazım deyil, qalın işləyin, qane etməsəz, özüm çağıracam sizi. Milli Məclisdə indiki sosial siyasət komitəsinin sədri Hadi Rəcəbli də istefa ərizəsi ilə gəlmişdi... Vurğunla Misiri göndərdim Türkiyəyə, getdilər sənədləri gətirdilər. Sonra Türkiyədən də bir mütəxəssis çağırdım, o da gəldi, iki-üç ay bizdə işlədi. Bu məsələni belə hazırladıq. Yəni Vurğun da bu məsələyə belə qatıldı. Vurğunu o səbəbdən bu işə cəlb etdim ki, o, çox prinsipial adamdır. Ümumi işin xatirinə atasının da sözünə baxmaz. Burada da belə prinsipial insanlar lazım idi...

Çətin, amma vacib...

- Elçin Əlibəyli: Yəni demək istəyirsiz ki, başqları işin içində olub müəyyən yollarla öz “metodologiya”sını tətbiq edə bilərdi, amma Vurğun müəllim etməzdi?..

- Firudin Cəlilov: Xeyr, elə deməzdim. O dövrdə ixtiyar onsuz da onların əlində deyildi. Həmçinin, bu test imtahanının belə bir fəlsəfəsi var. Orada gərək, yüz faiz dürüstlük olsun. Yox, 99 faiz gerçəklik olsa, 1 faizi olmasa, deməli, o artıq öz mahiyyətini itirir. Hər şeyi texnika eləyir, proqramı, cavabları verirsən və kompüter özü öz işini görür.
O vaxt artıq Cəbhənin də hakimiyyətə gəlmək günləri idi. O vaxt bir neçə nəfər bu işə narazılıq etdi, dedilər ki, hələ tezdir. Mən Rəhim Hüseynovdan icazə alıb Türkiyəyə 2000 nəfər tələbə göndərdim. İcazəni də ona görə aldım ki, bu uşaqları test imtahanından sınaqdan keçirək. Rəhim bəy də razılıq verdi. 2000 nəfər tələbəni Türkiyədəki müxtəlif liseylərə, universitetlərə göndərdik. O vaxt bu prosesdə Vurğun Əyyub da, başqa müəllimlər də fəal iştirak etdilər.

- Elçin Əlibəyli: Bəs bu məsələdə Elçibəyin heç bir rolu olmadı?
- Firudin Cəlilov: Bilirsiz, elə məsələlər var ki, onlar mənimlə qəbrə getməlidir... Bağışlayın... O yöndə suallara cavab verə bilməyəcəm.

- Aynur Camalqızı: Axı ali məktəblərə qəbulda test üsulunun tətbiqində Elçibəyin adı çəkilir. Bizim bildiyimizə görə, bu təklif ondan gəlib. Rus qoşunlarının Azərbaycandan çıxarılması kimi, test üsulunun tətbiqini də Elçibəyin adı ilə bağlayırlar. Bəs əslində həqiqət nədən ibarət idi?

- Firudin Cəlilov: Çox söz deyilə bilər... Dünyasını dəyişmiş insan haqqında çox danışmaq istəmərəm... Amma, tələsməyək, mərhələ-mərhələ gəlib o yerə çatacağıq. Hələ Elçibəy bu danışdığım prosesdə yoxdur...

- Elçin Əlibəyli: Axı dediniz ki, Cəbhə hakimiyyətə gəldi, Rəhim Hüseynov baş nazir idi və yalnız Rəhim Hüseynovun köməkliyi ilə 2000 nəfər tələbəni göndərə bildim. Axı o vaxt artıq Elçibəy Prezident idi...

- Firudin Cəlilov: Prezident seçilmişdi, amma, inauqurasiyası olmamışdı...

- Elçin Əlibəyli: O zaman İsa Qəmbər bunun əleyhinə idi?

- Firudin Cəlilov: İsa bəy əksinə, kömək etdi. Hətta onun qardaşı Rövşən də kömək etdi. Kömək edənlər çox idi, amma mane olanlar da az deyildi. 2000 nəfər tələbəni göndərəndən sonra ölkədə çox sürətlə belə bir rəy yarandı ki, bu, çox ədalətli üsuldur. Çünki kasıb uşaqları oxumağa gedə bilmişdi. Ortalıqda bir manat rüşvət söhbəti belə yox idi. İsgəndər Həmidov daxili işlər naziri idi, amma qardaşı uşağı gedə bilməmişdi. Sürət Hüseynov dövlət katibi idi, amma, qohumu gedə bilməmişdi. Amma keçmiş DTK sədri Vaqif  Əliyev həbsdə idi, oğlu qəbul ola bilmişdi. Bu faktları görəndən sonra razı olmayanlar da bu üsulun ədalətli olduğuna inandı və mənim iki ildə bu üsulu tam tətbiq etməklə bağlı aşa bilmədiyim hasarı bu tələbələrin xaricə getməyi rahatlıqla aşa bildi. Bəli, mən o tələbələri Türkiyəyə yola salanda artıq hakimiyyətdə Xalq Cəbhəsi idi. Bankda pul yox idi ki, o uşaqlara təyyarə ayrılsın. Ədalət Əsgərov Aeroportun rəhbəri idi. Mən ondan xahiş etdim ki, iki təyyarə ayırsın ki, bu uşaqları yola salaq. Pul məsələsini də həll etməsini ondan istədim. Hətta benzin pulunu belə öz cibindən verdi. Dedim ki, qaytaracam. Bu günə qədər harda məni görürsə, gülərək deyir ki, bəs pulumu niyə qaytarmırsan? (gülür). Deməyim odur ki, belə bir çətin vəziyyətdə xaricə uşaq göndərmək və xarici dövlətin də boynuna qoymaq ki, siz bu tələbələri oxudacaqsız, yedizdirəcəksiz, bax, bu, çox böyük məsuliyyət idi. Amma biz bunu bacardıq. Məhz bu hadisədən sonra Cəbhə hakimiyyəti də razılıq verdi ki, ölkə unversitetlərində də qəbul test üsulu ilə aparılsın. Beləliklə, Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasını yaratdıq və mən iki vəzifə tuta bilməyəcəyimə görə Vurğunun namizədliyini Elçibəyə təklif etdim. İlk dəfə 1992-ci ildə rəsmi olaraq ölkədə bu sistem tətbiq olundu və Vurğun bu imtahanları çox uğurla keçirdi. Mən bilirdim ki, o, bacaracaq. Çünki illərlə Milli Azadlıq Hərəkatında bərabər olmuşduq, xarakterini bilirdim. Mən təklif edəndə onu vəzifəyə qoymaq istəmirdilər, amma, israr etdim...

- Elçin Əlibəyli: Kim qoymaq istəmirdi? Prezidentmi?..

- Firudin Cəlilov: Pənah Hüseyndən soruşsanız, cavab verər, çünki o da bu məsələlərin içində olub. Mən o vaxt ona da dedim ki,Vurğun prinsipialdır, o da sağ olsun, bu məsələni həll etdi. Bax, test üsulunun tarixi belə olub. 1992-ci ildə qəbul olan tələbələrlə görüşlər keçirdim. Onların gözlərinə baxanda rahatlıq tapdım. Gözləri işıldayırdı. Kasıb uşaqları bir qəpik belə vermədən oxuyacaqdılar. Amma əvvəllər tamam başqa cür idi. Siyaha gəlirdi ki, bu adamlara “beş”, ya “dörd” yaz. Siyaha dolurdu, yer qalsaydı,  bir-iki nəfər kasıb oxuyardı, ya oxumazdı. Mən bu ədalətsizlikləri görən biri kimi, kasıb övladlarının gözündə bu işığı görəndə qürurlanırdım. Təhsil bu millətin gələcəyidir. Əgər təhsil sağlam olsa, millətin gələcəyi də sağlam olacaq. Əgər müəllimlərin əli çirklidirsə, cəmiyyət də çirklənir. Əgər müəllimin əli təmiz olsa, cəmiyyət təmiz olacaq. Bu üsul tətbiq olunandan sonra da əleyhinə çıxan insanlar oldu. Həm cəbhəçilər, həm keçmiş komunistlər, rektorlar arasında qarşı çıxanlar var idi. Çünki biz onların siyahılarını pozmuşduq.

Rüşvətsiz təhsil

- Faina  Hənifəyeva: Firudin müəllim, yəqin xatırlayırsız ki, əvvəllər çox yüksək məbləğlərdən söhbət gedirdi. Yadımdadı, o vaxt valideynlərim mənim həkim olmağımı istəyirdi. Atamdan 40.000 rubl rüşvət istəmişdilər... Hesbalama aparılırdı ki, nə qədər pul dövriyyə olunurdu?  Bu pullara nəzarət olunurdumu?

- Firudin Cəlilov: O cür hesablardan xəbərim olmurdu. Amma uzun illər qəbul imtahanlarında olmuşam.  Əvvəllər belə idi ki, gəlib filan yazıçının övladlarını, ya vəzifəli adamların qohumlarını tapşırırdılar. Biz də güzəşt edirdik. Bu “qayda” daha sonra gəlib o yerə çatdı ki, “filankəslərin övladları” ilə yanaşı, onların adamları da çıxdı. Sonra elə oldu ki, bu adamlar siyahını tam doldurdu. Belə olanda isə kasıba yer qalmadı. Bu vəziyyətə isə dözmək mümkün deyildi. Əleyhinə olanlar çox oldu, çunki əlində siyahısı olanlar qalmışdı. Əlində siyahı qalan adamlar isə etirazlarını davam elətdirirdi. Mən 2000 nəfər tələbəni xaricə göndərəndə onların Elçibəylə görüşünü keçirdim. Orada da Elçibəy dedi ki, siz bilirsinizmi ki, bu günlərdə havalarda nə qədər pullar oynayırdı, biz onların hamısını qoyduq qaldı valideynlərin ciblərində. Ədalətlə etdik. Bu sözlər hələ də mənim yadımdadır. Amma bu işlərin təbliğatı getmirdi. Mənim gördüyüm bu qədər işlərin əleyhinə o vaxt dövlət televiziyası əks təbliğat aparırdı. Millət üçün bu işləri görürdüm, bu işə narazı insanları televiziyaya çıxarıb əks təbliğat aparırdılar.

- Elçin Əlibəyli: Kimin göstərişi idi bu?

- Firudin Cəlilov: Göstəriş kimin idi, bimirəm. Amma Prezident Aparatından olduğuna əmin idim. Rafiq İsmayılov, YAP-çılar qanadından Zahid Qaralov  müntəzəm olaraq, televiziyada bu işlərin əleyhinə danışırdılar.

Yola getməyən nazir

- Aynur Camalqızı: Mənim bildiyim qədər, siz təhsil naziri olduğunuz vaxtlarda prezident Elçibəylə uzun müddət küsülü olmusuz? Niyə? Səbəb nə idi?..

- Firudin Cəlilov: Məlumat doğrudur, amma, bir qədər fərqlidir. Mən Elçibəyi Milli Azadlıq Hərəkatının şəriksiz lideri hesab edirəm.Və fəxr edirəm ki, 70-ci illərdə biz bir cəbhədə olmuşuq. Ölkədə ilk türkçülük toxumlarını da bizim Yasamaldakı köhnə evimizdə qoymuşuq. O vaxt Zəki Mürenin mahnılarını dinləyə-dinləyə söhbət edirdik. Elçibəyin ətrafında 5-10 nəfər var idi ki, biz bir məsləkin adamları idik, çox yaxın olmuşuq. Amma elə məsələlər var ki, onlara baxışlarda fərqlər yaranır. Bu da mübahisələrə səbəb olurdu. Məsələn, mən AXC üzvü olmamışam. İndi Milli Dirçəliş günləri adlandırdığımız məlum hadisələrdə mitinqlərdə bir dəfə də olsun, tribunada görsənmədim. Lakin o mitinqi mən idarə edirdim. Nümayiş komitəsinin sədri mən idim. Mən heç vaxt göz qabağında olmağa cəhd etməmişəm.  Elçibəyin prezident olmağında da nə kömək lazım idisə, etmişik. Amma elə məsələlər var idi ki, onlara baxışlarımız fərqlənirdi. Məsələn, vaxt olub ki, bir “ə” hərfinin, “ğ” hərfinin üstündə bir-birimizi qırmışıq.

- Elçin Əlibəyli: Siz hansının tərəfdarı idiniz?

- Firudin Cəlilov: Mən əlbəttə ki, layihənin tərəfdarı idim. Bu layihə mənim idi. Hətta bu gün də cameə bilmir ki, istifadə etdiyi əlifba ortaq türk əlifbasıdır. Çünki bu prosesin içində olmayıb. Əlifba dəyişikliyi hələ 90-ci illərdən başlamışdı. Amma jurnalistlər yazır ki, bunu Cəbhə hakimiyyəti dəyişdi. Məncə, jurnalistlər heç olmasa, dövlət əhəmiyyətli işlərdə insaflı olmalıdır. Əlifbanın dəyişilməsinin fərmanını Ayaz Mütəllibov vermişdi. Mən özüm şəxsən imzalatdırmışdım. Onda hələ Cəbhə hakimiyyətə gəlməmişdi. Axı yaxın tarixi necə belə dəyişmək olar...

- Aynur Camalqızı: Bəs əsl tarixçəsi necədir bu prosesin?..

- Firudin Cəlilov: Danışım, qoy, hamı üçün aydın olsun. 1990-ci ildə Sabir Rüstəmxanlı  “Azərbaycan” qəzetinin redaktoru idi. Onda bu qəzet 300.000 nüsxə ilə yayılırdı. Mən, Bəxtiyar Vahabzadə, Ziya Bünyadov, Bayram Bayramov və bir çox ziyalılar da redaksiya heyətinin üzvü idik. Həmin qəzetdə mən müzakirə açdım ki, əlifbanı dəyişək, yoxsa, yox? Aylarla bu müzakirə davam etdi, müxtəlif ziyalılar da bu müzakirəyə qoşuldular. Rüstəm Behrudi bu məsələlərin canlı şahidi idi. Bunları yekunlaşdırarkən Mərkəzi Komitə gördü ki, cəmiyyətdə əlifba dəyişmək ovqatı yaranıb, məcbur olub bir komissiya yaratdılar. Dövlət Əlifba Komissiyası o zaman yaradıldı. Mən orada məsul katib idim. Bütün ağırlıq mənim üzərimdə idi. O komissiyada Elçibəy, Sabir Rüstəmxanlı, Mirzə İbrahimov, İsmayıl Şıxlı, Aydın Məmmədov və başqa ziyalılar, dilçilər var idi. İclasları mən keçirirdim. Hə dəfə iclaslarda utanırdım. Hər dəfə bu böyük şəxsiyyətlərin önündə olmaq bir qədər məni sıxırdı da. O komissiya bu layihəni hazırladı, amma 90-cı ildə bunu keçirə bilmədim. Parlamentdə 360 deputat var idi və onlar istəmirdi. Belə olanda Türkiyə ilə danışdım, İstanbulda ortaq türk əlifbası haqqında simpozium keçirilirdi və bütün türk dünyasından da oraya alimlər toplaşdı. Mən də həmin bu layihə ilə getdim. Simpoziumda Məhəmməd Əmin Rəsuazadə ilə eyni vaxtda mühacirətdə olmuş Əhməd Teymur adlı tatar alim var idi. O da bir layihə  gətirmişdi. Belə ki, tatar dili ilə Azərbaycan türkcəsini yaxınlaşdıran bir layihə idi. Sabaha qədər onunla söhbətləşdik. Və belə qənaətə gəldik ki, bu layihədə türkmən, qazax, qırğız və digər türk dilləri də əks oluna bilsin. Həmin əlifba ilə bağlı simpoziumda  məruzə etdim və qəbul olundu. Qəbul olunmuş layihə ilə qayıtdım Azərbaycana. Parlamentdə əlifbanı qəbul etdik və bundan sonra Elçibəylə bizim davamız başladı...

- Faina Hənifəyeva: Nəyin üstündə olurdu bu davalar?..

- Firudin Cəlilov: O, deyirdi ki, niyə əlifbada “ə”, “x” olmalıdır? Onlar təklif edirdilər ki, “x” hərfini “h” ilə yazaq. Mən də qəti etiraz edirdim ki, olmaz.
Deyirdim ki, bu, bizim deyil, ortaq türk dünyasının əlifbasıdır. Burada bir nöqtəni dəyişdirsək, bu, ortaq əlifba olmaqdan çıxar. Bunu mən dəyişsəm, başqa türk xalqlarında qalacaq.

- Elçin Əlibəyli: Siz o zaman Milli İstiqlalda idiz? Çünki Etibar Məmmədov da “ə”, “x” hərflərinin olmağının əleyhinəydi...

- Firudin Cəlilov: Ola bilər, o da əleyhinəydi.  Mən onda o partiyada deyildim. Mən çox sonra o partiyaya daxil oldum. O dövrdə adlarını “türkçü” qoymuş, amma əslində Türkiyəçilik, Osmançılıq edən  dövlət adamları Elçibəyə təzyiq edirdi. Onun da gücü mənə çatırdı, amma mən fikrimi əsla dəyişmədim. Bununla da bütün Cəbhə əleyhimə çıxdı. Bu günə qədər də Xalq Cəbhəsinin emblemində “x” yerinə “h” yazırlar... Bir gün İsa bəy gəldi ki, siz 30 illik dostsunuz. Bu iki hərfə görə mübahisə edirsiz, güzəşt elə bu məsələdə Əbülfəz bəyə. Dedim, xeyr. Birincisi, bu səsi xalq yaradıb. İkincisi isə bu, ortaq türk əlifbasıdır. Dəyişiklik etmək olmaz. Biz bir tərəfdən ”turançı” deyirik, digər tərəfdən də  turançılığın belini qırırdıq. Dedi heç olmasa,  nəzərə al ki, o, prezidentdir, sən isə nazirsən, buna görə güzəştə get. Dedim, xeyr, güzəştə gedə bilmərəm...

- Aynur Camalqızı: Və bütün bunlara görə prezidentlə küsülü idiniz...

- Firudin Cəlilov: Doğrudur... Elçibəy 1il prezident oldu, onun 6 ayını küsülü qalmışıq.  Bu cür prinsipial məsələlərin üstündə olub...

- Elçin Əlibəyli: Buna görə Təhsil Nazirliyini böldülər?

- Firudin Cəlilov: Bəli, küsülülüyümüzə ikinci səbəb nazirliklə bağlıdır. Gördülər ki, mənə gücləri çatmır. Nazirliyi iki hissəyə böldülər. Çalışdılar ki, orada başım bunlara qarışsın...

- Elçin Əlibəyli: Gücləri çatmır deyərkən, sərəncam imzalayıb sizi işdən uzaqlaşdıra bilərdilər axı...

- Firudin Cəlilov: Mənim işdən çıxarılmağım üçün sərəncam çoxdan hazır idi...

- Elçin Əlibəyli: Bəs niyə imzalanmırdı?

- Firudin Cəlilov: Düzünü desəm, qorxurdular...

- Elçin Əlibəyli: Nədən qorxurdular?

- Firudin Cəlilov: Parlamentdə deputat, komissiya sədri idim, nüfuzum vardı. Bir var, kommunistlər nöqsanları desin üzünə, bir də var milli azadlıq hərəkatında 20-30 il can qoymuş şəxs durur qarşılarında... Daha sonra özlərinə də dedim ki, bu nazirliyi mənə görə bölürsüz, ya ərizə yazım, ya da fərmanımı verin, çıxım. Təhsilin günahı nədir ki, nazirliyi belə bölürsüz? Bu cür məsələlərə görə mübahisələr olurdu...

- Faina Hənifəyeva: Amma təcrübə göstərir ki, bu, düzgün addım idi. Nazirliyin bölünməsi niyə doğru qərar deyildi ki?..

- Firudin Cəlilov: Qətiyyən. Sovet dövründə 3 nazirlik var idi. Məndən əvvəl fərman o verilmişdi ki, birləşsin. Lakin reallıqda birləşməmişdi. Daha sonra bu nazirlikləri “Xalq Təhsili Nazirliyi” adında birləşdirdilər. Çox cətinliklə başa gəldi. Yeni struktur yaratdıq. Kiçik bir ölkədə bir sahə üzrə bir nazirlik olar. Amerikada Təhsil Nazirliyinin 20 nəfər işçisi var. Bizdə də bir nazirliyi parçalamaq heç düzgün addım olmadı. Yüz nazirliklə iş alınmır. Nəsə yeni struktur başlamışdı fəaliyyətə, iki yerə böldülər. Təhsil sistemi bununla iflic oldu. Təhsil gərək, bir nəfərin əlində olsun.

- Elçin Əlibəyli: Bəs müavinlərinizlə münasibətləriniz necə idi?

- Firudin Cəlilov: Müavinlərimlə aram yaxşı idi, çünki çoxunu özüm seçmişdim. Məsələn, Ədalət Tahirzadə bir ildə 70 cür dərslik hazırladı. Bu heç də asan bir iş deyildi. Çünki ən azından heç ölkə nəşriyyatlarının buna gücü çatmırdı. Ədalət məcbur olub onları Rusiyada çap elətdirdi.

- Aynur Camalqızı: Bəs bu dərsliklərin səviyyəsi necə idi? Keyfiyyət baxımından qaneedici idimi?

- Firudin Cəlilov: Qaneedici deyildi, amma köhnə sistemi dağıtmışdıq, yenisi yaranırdı. Onlar cilalanıb  işlənməliydi. Təbii ki, əgər bir ilə 70 dərslik ortaya çıxırsa, burada istisnasız qüsurlar olmalıdır. Amma  biz sistemi dəyişə bildik. Demək istəyirəm ki, bax, müavinlərim belə işləyirdi. Mən gecə saat 2-3-də evə gedirdim. Müavinləri isə gecə saat 12-də evə göndərirdim.

- Elçin Əlibəyli: Bölünmə ideyası kimin idi?

- Firudin Cəlilov: Onu mən bilmirəm...

- Elçin Əlibəyli: Mən bildiyimə görə, bu hadisə Pənah Hüseyn baş nazir olduqdan sonra baş verdi...

- Firudin Cəlilov: Bunu onlardan soruşun... (gülür)

Arzuları yarımçıq qalan reformator

- Faina Hənifəyeva: Firudin bəy, sizcə, sizin yaratdığınız bu sistem düzgün istiqamətdə getdimi?

- Firudin Cəlilov: Bilirsiz, o vaxt üçün bu sistem postsovet ölkələrində bomba kimi partlamışdı. Məsələn, Baltikyanı ölkələrdə bu haqda maraqlanırdılar. Hətta Yeltsin o vaxt zəng edib Elçibəydən soruşmuşdu ki, bu, nə məsələdir, səsi buralara qədər gəlib çıxır. Hətta Dünya Bankının hər il yayılan statistikalarında biz bütün sahələr üzrə geridə idik, amma  təhsildə birinci yerdə idik. Mən o zaman gördüm ki, bu sistem postsovet ölkələrinə belə səs salıb. Hələ də bəzi ölkələr var ki, bu sistemə keçmək istəyir, amma  keçə bilmir.
Test üsulu ədaləti bərpa etmək üçündür. Amma testin də böyük qüsurları var. Test sistemini qəbul edərkən bizim fikrimizdə var idi ki, ikinci il bunu iki mərhələli etməliyik. Burada bəzi sualları elə tətbiq etməliyik ki, düşündürücü olsun. Amma indi tapmaca suallar qoyulur. Yanlış suallar tətbiq edirlər, hətta  bu sualların bəzilərinə müəllimlərin özləri belə cavab tapmaqda çətinlik çəkirlər. Yəni bu gün abituriyentlərə kömək lazımdır. Onlar elə yaş həddindədirlər ki, fiziki stress keçirirlər. İndiki suallar onları tutub küncə sıxmağa bərabərdir. Hər il istər Türkiyədə, istərsə burda nə qədər gənc bu səbəbdən intihar edir. Bunun üzərində düşünmək lazımdır. Mənin fikrimdə var idi ki, qəbul sistemini bir neçə ilə yoluna qoyduqdan sonra qəbul imtahanını ləğv edək. Bu, mənim son ideyam idi. Amma indi bu məsələyə elə ciddi yanaşırlar ki, bu baryeri aşmaq çətin görsənir. Məncə, insanlara azadlıq vermək lazımdır. Oxumaq istəyən buyursun, oxusun, oxuya bilsə, onsuz da qalacaq. Oxuya bilməyən isə məcbur olub özünə başqa peşə seçəcək. Bu psixologiyanı aşılamaq lazımdır. Hətta bunun üçün də vaxt lazım idi. Təəssüf ki, bunlar yarımçıq qaldı.

- Aynur Camalqızı: Məncə, aradan 20 il keçməsinə baxmayaraq, hələ də bizdə bu psixologiya formalaşmayıb. Qapıları açıq qoysaq, necə olar?

- Firudin Cəlilov: İndi bu, mümkün deyil, bu gün o ziyan olar. Çünki  fikirləşirdim ki, milli azadlıq hərəkatının iştirakçıları hakimiyyətə gəlir. Hakimiyyətləri ən azı 10 il davam edəcək. Bu müddətdə də insanlarda manqurtluq xəstəliyini çıxardacağıq. İnsanlarda vətən, dövlət ovqatı aşılayacağıq. Təəssüf ki, bunların heç biri baş vermədi. Bir ziyalının faciəsi ondan ibarətdir ki, ideyaları, arzuları gerçəkləşməyə başladığı o mühit yaranır və bir anda dağılır...

- Faina Hənifəyeva: Nəsilbənəsil baxsaq, sizin bu sistemdən sonra yeni savadlı bir nəsil yaranmalı idi və onlar da bizim nəsil olmalı idi. Və düşünürəm ki, olduq da. Amma indi həmin sistem qalsa da, sanki yenidən savadsızlaşma gedir...

- Firudin Cəlilov: Bunun səbəbi var. Mən söhbətimin əvvəlində də dedim ki, təhsil, elm millətin strateji sahəsidir.  O dövlətin gələcəyi parlaq olur ki, onlar vaxtında təhsilə, elmə investisiya qoyurlar. Təhsilə ayrılan investisiya kartof əkmək deyil ki, bu il əkəsən, sabah da bəhrəsini götürəsən. Ən azı 15 il sonra öz bəhrəsini verir. Amerika, Yaponiya kimi ölkələrin inkişafı bu prinsiplə baş verib. Mən çox təəssüf edirəm ki, bizim əziyyətimiz istədiyimiz kimi nəticə vermədi. Əslində bizim hesabımızla indi meydanda hədsiz savadlı, milli dəyərləri olan gəncliyimiz olmalı idi. İstədiyimiz kimi olmalı idi. Biz bunu edə bilmədik. Bunun da səbəbi bölgələrdə gedən geosiyasi hadisələr idi.
50-ci illərdə Stalinin güclü hakimiyyəti dövrü idi. Bizim  də dissidentlər yaranırdı. Çoxları onların adlarını bilmir. Məsələn, 150nəfərdən ibarət təşkilat var idi. Bunların qarşısındakı məqsəd o idi ki, heç nəyə gücünüz çatmasa da, elə etmək lazımdır ki, heç deyilsə, vəzifəyə gələn adamlar milli olsun. O illər bizim gənclik illərimiz idi. Xudu Məmmədov, Bəxtiyar Vahabzadə, Şirməmməd Hüseynov, Nürəddin Rzayev  dördlüyü var idi. Bizi ora buraxmırdılar. Təbii ki, ayrı-ayrılıqda söhbət etdiyimiz günlər olurdu. Yaşımız elə idi ki, onları özümüzə müəllim hesab edirdik.
Demək istədiyim odur ki,  o nəsil yetişib 60-cı illərdə özünü göstərməyə başladır. Artıq ədəbiyyatda yeni qələmlər yarandı. 80-cillərin sonlarında Sovetin dağılmaq vaxtlarında elm adamları, ziyalılar üzə çıxacaqdı. O zaman da geosiyasi vəziyyət elə idi ki, böyük mədəni inqilablar etmək mümkün deyildi. Gücümüz ona çatdı ki, müasir dövlətimizi quraq. Mən də fəxr edirəm ki, müstəqillik aktının altında imzam var.

- Elçin Əlibəyli: Amma “İstiqlal” ordeniniz yoxdur...

- Firudin Cəlilov: “İstiqlal” ordenini Azərbaycanın müstəqilliyinin əleyhinə olmuş şəxslərə verirlər.

- Faina Hənifəyeva: Firudin müəllim, sizin nəzəriyyənizi əsas tutsaq, 2012-ci ildə artıq yeni bir dalğa yaranıb...

- Firudin Cəlilov: Elədir ki, var. Bilmirəm, hiss edirsiz, ya yox, artıq o yeni nəsil yaranır.

- Faina Hənifəyeva: Hiss edirik, amma  düşünürəm ki, bu gənclər bizim təhsilin yox, xarici ölkələrin təhsilinin yetirmələridir.

- Firudin Cəlilov: Yox, xaricin çox az rolu var, bu, savadlı insanların genetik davamıdır. Hər 30 ildən bir belə istedadlı, savadlı insanlar gəlməlidir və bizdə də gəlir.  İndiki tələbələr 90-cı illərin universitet tələbələri deyil. Amma fərd olaraq yetişirlər. Mənə müəllim kimi işləməyə icazə verməsələr də, yanıma çox sayda gənclər gəlir.

- Elçin Əlibəyli: Niyə icazə vermirlər?

- Firudin Cəlilov: Bir rektora dedim ki, mənə dərs saatı ayırsınlar. Tələbələr  harda görsələr, mənə suallar verirlər. Buna görə auditoriyada olmağım daha yaxşıdır ki, suallarını orda vermələri daha yaxşı olar.  Həmin şəxs də mənə dedi ki, Firudin bəy, sizi müəllim olaraq götürə bilmərəm. Siz sıradan biri deyilsiz. Sizi müəllim götürsəm, gərək, yuxarıların icazəsini alım.

- Aynur Camalqızı: Mən inanmıram ki, yuxarılardan göstəriş verilsin ki, Firudin Cəlilova dərs verməyin...

- Firudin Cəlilov: Mən ona cavabımı verdim. Dedim, əgər hünərin çatarsa, get yuxarı ilə danış. Dedim ki, sən heç yuxarılara gedib çıxa bilmirsən. Həmçinin bildirdim ki, bu, mənə yox, gənclərimizə lazımdır.
Mənim yanıma gələnlər içərisində tarix fakültəsinin bir tələbəsi var idi. Mən gördüm ki, bu, bizim bəzi professorlardan daha savadlıdır. O insana istiqamət verdim, başladı Şumer tarixi ilə bağlı işləməyə. Bir gün eşitdim ki, onu unverstitetdən qovublar. Səbəb isə odur ki, niyə mitinqə gedib. Hazırda o, İsveçrədə yaşayır. İrandan mənə bir yazı göndərdilər. Mən də vaxtım olmadığı üçün göndərdim ona ki, baxsın. Mixi yazılar haqqında idi. Bir neçə gün sonra mənə cavab verdi ki, bu, nə haqqındadır. Mən də dedim ki, bu yazıları çap etdirsin.
Daha sonra bu, bəzi saytlarda da yayımlandı. Başlıqda yazılmışdı ki, “Unverstetdən qovulan tələbənin oxuduğunu universitet müəllimləri oxuya bilmir”.Yəni bizim belə istedadlı, bacarıqlı gənclərimiz yetişir. Bu gün onlar sosial şəbəkələrdə də çox aktivdirlər.

- Faina Hənifəyeva: Bəs ziyalı zümrəsi yetişəcəkmi?

- Firudin Cəlilov: Onlar artıq ziyalıdır. Hərəsinin 25-30 yaşı var və yaşlarına görə xeyli savadları var, intellektualdırlar. Amma  elə adam var ki, yaxasında orden daşıyır, amma  ziyalı deyil. Yəni ziyalılıq bununla ölçülmür, xalqa verə bildiyi xeyirdən, ziyadan asılıdır. Mən onları gecə işıldayan böcəklərə bənzədirəm. Baxırsan, hər yerdən biri işıldayır, amma  bir yerə toplaşanda xeyli ışıq saça bilir ətrafa...

- Aynur Camalqızı: Dediniz ki, sosial şəbəkələrdə intellektual gənclik toplanıb. Mən də sosial şəbəkələrdə oluram, amma  orada kiçik istisna ilə, gənclərin intellektual səviyyəsindən daha çox, söyüşçül, dar düşüncəli, tərbiyəsiz bir nəsil  görürəm...

- Firudin Cəlilov: Var elə gənclər də. Mən dediyim kütləvi deyil. Amma mənim tanıdığım gənclər daha çox qruplarda fəaliyyət göstərirlər. Maraqlı mövzular olanda o şəbəkələrdə məni də qatırlar. Təbii ki, manqurtlar tarix boyu olub, olacaq da. Lakin şəbəkənin içərisindəki o işıqları görürəm.

- Faina Hənifəyeva: Firudin müəllim, test sisteminə qayıdaq. Son illər get-gedə ballar aşağı salınır, yüksək bal yığan tələbələr isə sonradan savadsızlaşırlar. Bunun səbəbini nədə görürsüz?

- Firudin Cəlilov: Bayaq da dediyim kimi, şagirdləri əzbərçiliyə alışdırırlar. Əzbərləyib 700 bal yığan gənclərin biliyinə mən inanmıram. Həqiqi savadla 700 bal yığmaq nadir hallarda ola bilər. Əzbərləyən gənclər təbii ki, sonradan oxuduqlarını unudacaq. Bizim gənclər test əzbərləməklə yox, savadlarını daha da artırmaqla irəli getməlidir. Rus dilini bilməyən gənclərə təəccüb edirəm. Rus dilini bilmək vacibdir. Hələ bundan sonra 50 il də biz rus dilində yazılmış kitablardan elm öyrənməliyik. Mənə deyirlər ki, Firudin Cəlilov rus dilinin əleyhinədir. Mən rus dilinin əleyhinə deyiləm, dövlət orqanlarında rus dilinin işlənməsinin əleyhinəyəm. Rus dilini bizim gənclərin bilməməsi əslində faciədir.

Türkçülüyü ilə fəxr edən kişi

- Elçin Əlibəyli: Akademiyada çıxışınız zamanı dediniz ki, Azərbaycanda humanitar institutlara yalnız  azərbaycanlılar rəhbərlik etməlidir. Mənim sualım elə bu söhbətdən doğur. Siz həm də regionçusuz?

- Firudin Cəlilov: Mən düşünürəm ki, insan öz doğulduğu bölgəni, qohum-əqrəbalarını, ailəsini sevməlidir. Bu, regionçuluq sayılmır. Amma mən regionçu sayıla bilmərəm, çünki, Altayda yaşayan türklə, Kəlbəcərdə, Kərkükdə yaşayan türk arasında fərq görmürəm. Məni bunda ittiham etmək olmaz. Mən türkçüyəm.

- Elçin Əlibəyli: Bəs niyə Heydər Əliyevin dövründə sizi işdən çıxartdılar?

- Firudin Cəlilov: Heydər Əliyevlə bağlı heç vaxt narazılığım olmayıb. Hətta bir neçə dəfə olub ki, ikilikdə əyləşib söhbət də etmişik...

- Elçin Əlibəyli: Dövlət gerbimiz qəbul olunanda onun əleyhinə idiniz. Hətta ona “paçevnik” adlandırmışdınız. Bəs o zaman niyə qəbul olundu?

- Firudin Cəlilov: O qəbul olunan zaman mənim komissiyamdan keçməli idi. Bizim  komissiya onu hazırlayırdı. Mən də gerb hazırlamaq üçün rəssamları çağırdım və müsabiqə  elan elədim. Tapşırdım ki, gerbləri çəkin, adlarınızı qeyd etməyin. Çox gözəl çəkilmişdi. Hamısını parlamentdə nümayiş etdirdim, Ziya Bünyadov da baxdı. Heç birini bəyənmədilər. Biz rəssamları bir yerə yığarkən alimləri də gətirdik ki, ideyanı verək. Mən təklif etmişdim ki, gerbin üzərində ya at, ya da boz qurd olsun. Birinci sərgidə heç biri bəyənilmədi. İkinci sərgi üçün dedim, yenilərini çəkin. Buna görə hətta rəssamlar arasında məndən küsənlər də oldu. Sonra ikinci mərhələni keçirdim. Bu vaxt mən xaricə bir həftəlik səfərə getdim. Qayıdanda isə artıq gerb seçilmişdi. Bəyənmədim, etiraz etdim ki, bu, Məmməd Əminin dövründəki gerb deyil. Bu, bir yəhudi, gürcü layihəsi olub və burada milli heç bir şey yoxdur. Elçibəy dedi ki, bizə pasport lazım idi, tez olmalı idi. Mən də dedim axı bu, mənim işim idi. Bir həftə gözləyə bilməzdinizmi? Hətta gerbin üstündə belə mübahisələrimiz olub. Bu məsələdə İsa bəyin də günahı var idi. Bu Məmmədəmingilin gerbi deyil, milli təfəkkürü əks elətdirmir. Hələ himni qəbul elətdirəndə nələr çəkmişəm...

- Aynur Camalqızı: Deyirlər, bizim himnimiz çox uzundur. Standartlara uyğun deyil. Sizcə, qısaltmaq lazımdırmı?

- Firudin Cəlilov: Haqlısız, himn uzundu. O vaxt mən bəstəkarları çağırdım ki, himni bir az qısaldın. Hətta şairlərdən Vaqif Səmədoğlu ilə Vaqif Bayatlını da çağırdım ki, sözləri bir az qısaltsınlar. İki saat fikirləşdilər, axırda dedilər ki, əlimiz gəlmir. Bizim himni mühacirlərin ifasında eşitsəniz, çox bəyənərsiz. Var İnternetdə. Mən onların ifasını eşidəndə kövrəlirəm. Xalq mahnısı kimi oxuyurlar.

- Aynur Camalıqızı: Bəs bayrağımız haqda nə deyə bilərsiz? Bayrağımızın üç rəngli olmasına münasibətiniz necədir? Belə fikirlər də var ki, bayraq elə bir rəngli olsa, yaxşıdı. Sizcə, dəyişdirmək lazımdırmı?

- Firudin Cəlilov: Bu fikir doğru ola bilər. Amma... lazımdırmı dəyişdirmək? Bu Məmmədəminin, Demokratik Cümhuriyyətin xatirəsidir axı. Məncə, bayrağa toxunulmamalıdır...

Kasıb təqaüdçü

- Aynur Camalqızı: Siz yüksək vəzifələrdə işləmisiz, amma indi bunun heç birinə görə təqaüd almırsız...

- Firudin Cəlilov: Mən evdar qadınların aldığı qədər pensiya alıram.

- Elçin Əlibəyli: Bəs pulu hardan qazanırsız?

- Firudin Cəlilov: Qonararlar alıram, kitablarım çıxır. Bir də görürsən, kitab mağazasının yanından keçəndə soruşuram ki, kitablarım satılırmı? Satılan kitabların pulundan yüz manat verirlər.

- Faina Hənifəyeva: Amma Türkiyəyə getsəydiniz, indi universitetlərin birində işləyə bilərdiniz. Niyə getmədiniz?

- Firudin Cəlilov: Mən bu ölkədən kənarda bir həftədən artıq qala bilmirəm. Həm də tərk etmək istəmərəm bu ölkəni.

- Aynur Camalqızı: Səhhətiniz necədir?

- Firudin Cəlilov: Yaş öz sözünü deyir. Oturaq həyat sürürəm... Allahın verdiyi qədər yaşayacağıq.

- Aynur Camalqızı: İctimail Palata yarandan sonra vahid namizəd məsələsi müzakirə edilərkən ziyalıların da adı çəkildi. O ziyalılardan biri də siz idiniz...

- Firudin Cəlilov: Söhbət məndən getmir, istənilən ziyalı namizəd olsa, bu məsələdə komanda şəklində iştirakı  məqbul sayırdım. Ancaq mən prezidentlik məsuliyyətini bilirəm və bu məsələyə ciddi baxmiram. Mən nə xarakter, nə də imkanım baxımdan belə bir iddiada ola bilmərəm. Bunu təklif edənlər yanlış ünvan göstəriblər.

- Aynur Camalqızı: Seçkiyə çox az müddət qalıb, müxalifətin hələ də vahid namizədi yoxdur...

- Firudin Cəlilov: Müxalifət zəifdir, bunun yeganə yolu birləşməkdir. Əgər birləşməsələr, uğur qazana bilməzlər. 

- Aynur Camlaqızı: Bayaq dediniz ki, meydan hərəkatını mən idarə etmişəm. Zaman-zaman Sabir Rüstəmxanlı, Sirus Təbrizli də deyir ki, meydanı mən idarə edirdim. Bu iddialara münasibətiniz necədir?

- Firudin Cəlilov: O vaxt Sirus bir dəfə gəlmişdi çıxış etməyə, amma tribunaya buraxmırdılar. Onu tribunaya elə mən buraxdırdım. Sabiri də, Neməti də biz meydana buraxmışıq. Sabir Rüstəmxanlının isə rolu çox böyük olub, bunu danmaq olmaz. O meydan çox şey etdi, Elçibəyi də meydan lider seçdi.

- Elçin Əlibəyli: Sabir Rüstəmxanlı ilə eyni cəbhədə hərəkət etdiniz, amma  indi o, millət vəkilidir, Partiya rəhbəridir. Amma siz yox...

- Firudin Cəlilov: Mən bunu öz azadlığım kimi görürəm. Heç kimə bağlı deyiləm. Kimdənsə, hansısa qurumdan asılı olmağı həzm edə bilmərəm. Mən azadlığı hər şeydən üstün tuturam.

- Elçin Əlibəyli: Layihənin sonunda bizim üçümuz haqqında öz təəssüratlarınızı bölüşməlisiniz...

- Firudin Cəlilov: Mənim təəssüratlarım əlbəttə ki, subyektiv deyil, obyektiv olacaq. Suallarınız kifayət qədər ciddiydi. Sizi təbrik edə bilərəm ki, bu günə qədər mediaya demədiklərimi məndən ala bildiniz. Aynur xanımı hamı tanıyır, hamı sevir. O, millət vəkili olanda da seçicilərinin necə sevgisini qazandığını hamımız gördük. Amma  sonra yenidən mətbuata qayıtmasını alqışlayıram. O vaxt da ona demişdim ki, qələmi əlindən yerə qoyma, jurnalistin silahı qələmidir. Yaratdığı bu saytlar, qəzet Aynur xanımın istedadını göstərir...

Faina xanımla ilk dəfədir danışırıq, amma çox xoş oldu. İstedadlı xanımdı. Çox maraqlı suallar verir. Həm də sualları iki başlıdır... (gülür)

Elçin bəylə çoxdan tanışıq. O vaxt televiziyada layihələrini  maraqla izləyirdim. Xeyli üzüldüm ki, televiziyadan ayrıldınız. Lakin bu yolunuz da uğurludur...