Keçmiş Sovet İttifaqı Soyuq müharibə dövründə Şərq və Qərb düşərgələri arasında beynəlxalq qütbləşmə çərçivəsində Yaxın Şərqdə sabit təsir dairələrinə malik idi. Həmin dövrdə sosialist blokunun tərəfdarları ilə Qərbin maraqlarını müdafiə edənlər arasında ərəb ittifaqlarının coğrafi sərhədləri daha aydın idi.

Sovet dövründə Rusiyanın Yaxın Şərqdəki maraqları geosiyasi, strateji və ideoloji maraqları rəhbər tuturdu. Sovet İttifaqı bu istiqamətdə milli-azadlıq hərəkatlarına və müstəmləkəçilik boyunduruğundan yenicə xilas olmuş milli rejimlərə dəstək verməklə ərəb regionunda öz təsirini genişləndirməyə çalışırdı. Soyuq müharibə dövründə qlobal ittifaqla Sovet İttifaqı “Amerika imperializmi”ni məğlub etməyi və sosialist sisteminin gücünü ön plana çıxarmağı qarşısına məqsəd qoymuşdu. Buna görə də, müttəfiq ölkələrə sağ qalmasını təmin etmək, resurslara çıxış və strateji genişlənmə əldə etmək üçün onlara kütləvi iqtisadi, hərbi və texniki yardım təklif etdi.

Sovet İttifaqı yeni rejimlər üçün ekzistensial birlik olduğundan, sovet rejimi milli rejimlərin sabitliyinə töhfə versə də, Rusiya silahları və bu rejimləri xarici müdaxilələrdən qorumalı olan resurslar tezliklə vətəndaş müharibəsinə, ölkədə hakimiyyət mübarizələrinə səbəb olur. Müstəmləkəçilikdən sonrakı dövr, diktatura və avtoritarizm rejimlərini gücləndirmək üçün alətə çevrildi. Bu, Asiya və Afrikadakı keçmiş müstəmləkəçilərindən müstəqillik qazanmış bütün ölkələr, o cümlədən Yaxın Şərq ölkələri üçün də doğru idi.

1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Rusiyanın təlatümlü iqtisadi və daxili şəraitin öhdəsindən gəlmək üçün içəriyə doğru yönəlməsi ilə Moskvanın Yaxın Şərqdəki təsiri əhəmiyyətli dərəcədə azaldı. Yalnız 21-ci əsrin əvvəllərində Vladimir Putin hakimiyyətə gəldikdən sonra Rusiya regionda strateji mövcudluğunu tədricən möhkəmləndirdi. Bu prosesdə ABŞ və Qərb ölkələri əvvəllər Moskvanın orbitində olan ölkələri özünə cəlb etmək üçün Sovet İttifaqının dağılması nəticəsində yaranan boşluğu yeni yaranan demokratik dövlətlər yaradaraq doldurmağa çalışdılar. Təəssüf ki, bu səy avtoritar rejimləri yenidən paketləməkdən və onları demokratiyaya keçən ölkələr kimi təqdim etməkdən başqa bir şey deyildi. Bu gün Rusiyanın Yaxın Şərqə marağı bir çox aspektləri özündə ehtiva edir, əsas diqqəti iqtisadi və hərbi əlaqələrə, strateji geosiyasi tərəfdaşlıqlara yönəldir.

***

Putin Rusiya dövlətinin əsaslarını sabitləşdirməyə nail olduqdan sonra rus siyasətçiləri Yaxın Şərqdəki strateji itkilərinin miqyasını anladılar. Moskva müxtəlif sahələrdə mümkün ümumi maraqlar əsasında tərəfdaşlıqlarını şaxələndirmək məqsədi ilə regionun müxtəlif ölkələri, o cümlədən ABŞ-ın ənənəvi müttəfiqləri ilə münasibətlərini bərpa etməyə çalışıb. Rusiya Federasiyası enerji sektorunda iqtisadi və investisiya münasibətlərini, o cümlədən neft hasilatını idarə etmək, qiymətləri manipulyasiya etmək və Qərb silahları ilə müqayisədə ucuz olan qabaqcıl silah texnologiyalarının satışını artırmaq üçün OPEK ölkələri ilə əməkdaşlıq edib.

Putinin siyasəti ilə bağlı Yaxın Şərq ölkələrinin mövqeləri fərqli olub. Onlardan bəziləri dalğalanan dünyada milli qərar qəbuletmə proseslərinin müstəqilliyini qorumaq üçün beynəlxalq münasibətlərdə lazımi balansı yaradan Rusiyanın yanaşmasını alqışlayıb. Müqavimət oxunun digər hissəsi Rusiyanı hərbi, kəşfiyyat və əməliyyat imkanları ilə Amerikanın təsirini məğlub etməyə kömək edəcək qətiyyətli və əvəzolunmaz müttəfiq kimi görürdü. Bu, Putinin çoxqütblü dünya qurmaqla bağlı dəfələrlə etdiyi çağırışlara uyğun idi.

Bu vəziyyət Ukrayna müharibəsi ilə Rusiyanın mövqeyi pik həddə çatana qədər davam etdi. Bununla belə, prezident Putinin dili aqressivləşib, onun ABŞ-la ekzistensial müharibə apardığını və Amerika hegemonluğunu rədd edənlərin hamısının adından təcavüzkar Qərbə qarşı mübarizə apardığını iddia edib. O, Yaxın Şərqi İran və onun regiondakı agentləri ilə əməkdaşlıq edərək ABŞ-a meydan oxumaq üçün ideal bir arena kimi diqqət mərkəzində saxlayıb. Bu gün Rusiya ABŞ-ın çaxnaşmasını qlobal reaksiyaların kölgəsində tənəzzülü seyr etməkdən həzz alır.

Qərb araşdırma mərkəzlərinin təhlillərində vurğulanır ki, Rusiyanın Yaxın Şərq regionunda baş verən qaynar hadisələrə münasibəti vəziyyəti müxtəlif aspektlərdən böyük məmnuniyyətlə izləməkdir. Bu aspektlərdən başlıcası, hadisələrin ABŞ-ın hakim olduğu qlobal nizamı pozmaq cəhdləri ilə uyğunlaşmasıdır. Moskva Qəzzadakı hazırkı müharibədən və İranın müvəkkillərinin İsrailə və Amerika maraqlarına qarşı apardığı mübarizədən ABŞ-ı müttəfiqi Ukraynanı dəstəkləməkdən saxlamaq fikrinin bir hissəsi kimi istifadə edir. Onun fikrincə, ABŞ-ın Ukraynaya dəstək verməsinin dayandırılması onun orada öz əməliyyatını başa çatdırması və Ukrayna ərazisinin əhəmiyyətli hissələrini ələ keçirmək məqsədinin yolunu təmizləyir.

Bundan əlavə, ABŞ və Qərbin və Rusiyanın aparıcı rol oynadığı müqavimət oxunda fəal olan İsraillə İran arasında məhdud münaqişə də Moskvanın maraqlarına uyğun nəticələr verə bilər. Moskva təkcə Vaşinqtonun Ukraynaya yardımını zəiflətmək və dağıtmaq və Fələstin məsələsində onun imicini təhrif etmək perspektivindən deyil, həm də müharibənin davam etməsinin neft qiymətlərinin artmasına səbəb ola biləcəyi perspektivindən öz maraqlarına böyük fayda görür. Çünki bu vəziyyət ABŞ-da seçki yarışına dörd ay qalmış hazırkı Amerika administrasiyasını arzulanmaz vəziyyətə salır.

Analitiklər hesab edirlər ki, Yaxın Şərqdə nəzarətsiz gərginlik Moskvanın marağında deyil, əksinə, onun narahatlığını artırır. Çünki nəzarətsiz gərginlik Suriyanın bir tərəfdən İran, digər tərəfdən İsrail tərəfindən dağıdıcı müharibəyə sürüklənməsinə səbəb olacaq. Bununla belə, Suriya, Tartus Hərbi Dəniz Bazası və Xomeymim Hava Bazasından başlayaraq Şərqi Aralıq dənizində öz təsirini yaymaq, əməliyyat və müdaxilələrini genişləndirmək vizyonu Moskva üçün hərbi aktivlərinin Afrika ölkələrinə ötürülməsi platforması kimi strateji əhəmiyyət kəsb edir. Rusiya həmçinin Aralıq dənizi və Qırmızı dəniz hövzələrində daimi dayaq yaratmaq üçün Liviya və Sudanda hərbi dəniz bazaları qurmaq istəyir.

Buna əsaslanaraq, Moskva nəzarətsiz eskalasiya istəmir. Rusiya Amerikanın təsirini sarsıtmaq istəyi ilə onu aşmaq və hərtərəfli müharibəyə sürüklənmək qorxusu arasında incə bir xətt keçdiyi görünür. Kreml, müttəfiqi İranın artan müdaxiləsindən ehtiyatlanır. O, həmçinin İranın ərəblərlə münasibətlərinə regional məsələlərdə artan təsirinin həssaslığından xəbərdardır. Moskva Tehranla yaxın vaxtlarda hərtərəfli strateji tərəfdaşlıq sazişinin əldə olunacağını açıqlasa da, ərəblərlə münasibətlərini təhlükəyə atmamaq üçün bu məsələ ilə bağlı qərarını təxirə salır. Hələ də kövrək olan İran-ərəb münasibətlərinin pisləşməsi Moskvanı narahat edir.

***

Eyni zamanda ərəblər beynəlxalq münasibətlərdə tarazlığın qorunması üçün Rusiya ilə münasibətlərin zəruri olması ilə razılaşırlar. Onlar Çinlə münasibətlərinə eyni şəkildə, yəni Rusiya Federasiyası da daxil olmaqla bir qrup böyük dövlətə arxalanmaq prizmasından baxırlar. Çünki tarixi məqam həssasdır və cizgiləri aydın olsa da, sıralarını vahid ərəb rəhbərliyi arxasında birləşmədəyindən qərarları dağınıqdır. Bu ərəblərin adətidir. Qədimdən başqasının şahmat taxtasının piyadası olublar. Ərəb ölkələrinin Rusiyaya münasibəti Ukrayna böhranından da görünür. Burada onların təhlükəsiz neytrallıq məsafəsinə sadiq qalmaqda davam edirlər. Ərəblər ABŞ-ı qəzəbləndirmək, Rusiyaya düşmən olmaq istəmirlər.

Bu, tələlərdən birinə düşə biləcək sıx bir iplə getməyə bənzəyən incə diplomatik tənlikdir. Regionda münaqişələrin əhatə dairəsi genişlənərsə, ərəb ölkələri seçim etməli olacaqlar. Mövqe qurmadan iki tərəf arasında manevrləri davam etdirmələri çətin olacaq. Beləliklə, Səudiyyə Ərəbistanı və bir sıra böyük ərəb ölkələrinin Qəzzada münaqişəni sona çatdırmaq üçün ərəb səyləri, prezident Bayden administrasiyasının Ağ Evdə qalan müddətində əldə etməyə çalışdığı atəşkəs, Vaşinqtonda respublikaçı ritorikanın önə çıxması ehtimalını göstərir. Ukrayna böhranının sona çatması və Kiyevdə Respublikaçı ritorikanın yüksəlməsi Türkiyədəkilərə bənzər əlamətlər beynəlxalq münaqişələrin mərkəzində olmuş və olmaqda davam edən regionda beynəlxalq və regional tarazlığı bərpa etmək üçün çıxışı təşkil edə bilər. Münaqişənin kökləri və səbəbləri ilə bağlı həll yolu tapılmadıqca belə də qalacaq.