Əgər “Google” axtarış sistemində “Skeptisizm” yazsaq, qarşımıza ilk bu izah çıxacaq: “Skeptisizm - (yun. σκεπτικός – araşdıran) - e.ə. IV əsrin axırında yunan fəlsəfəsində formalaşmış cərəyan. Onun əsasını Pirron qoymuşdur”. Skeptisizm - doqmatizmin antonimi. Mütləq olanın təftişi. Gerçəkliyə, bir növ, paranoik yanaşma. Sual verə bilmə sənəti. Uşaq marağını qorumuş zəka nadincliyi. Şeylərin səliqə-səhmanını alt-üst edib iz axtaran dedektiv. Şeytani şüur. Mədəniyyətin endoskopiyası. Səbəbbazlıq. Şübhə mikrobu. Kim hansını istəyir, onu qəbul etsin.

Biz bu yazımızda dindən başqa heç bir hədəfi olmayan milli şübhəçiliyimizin artıq şüurumuz üçün “Qordi düyünü”nə çevrilməsini, mədəniyyətin özünün və məhsullarının sorğu-sualsız mütləqləşdirilməsinin intellektual meşşanlığa, analitik qısırlığa, nə bilim, “sonradangörənlik” mərəzinə  gətirib çıxarmasını yüngülvari tənqidə məruz qoymağa cəhd edəcəyik. Yox, bizim qarnımızın ağrısı, dünyada mədəniyyəti zorakılığın təkamülü, yaxud “kapitalizm dini” kimi izah edən onlarla nəzəriyyənin hər hansı birinə dastan açıb özümüzü aşağılamaq deyil. Dindən fərqli olaraq, mədəniyyəti pula çevirə bilmədiyimiz üçün biz onun təhlükəli sifətlərini tanımırıq, bu bir. İki, biz mədəniyyət dedikdə, hələ ki, şərti, şərtsiz reflekslərimizin gündəmini nəzərdən keçiririk.

Suallarımız çox bəsit olacaq: nə üçün bu qədər mədəni inventarımız ola-ola seçə bilmirik? Seçsək belə, seçdiyimiz qüsurlarımıza ayna tutur. Nə üçün biz özümüzü təqdim olunanın (kitabın, filmin, xəbərin, ölkənin, şəhərin və s) dequstatoru kimi deyil, könüllü marketoloqu kimi aparırıq? Məsələn, Koelyonun “balını” barmaqlarımızdan yalayıb qurtarmamış, Oşonun ucuz ət şorbasına müştəri axtarırıq. Orxan Pamukla çəkdirdiyimiz şəkil anında bizi post-modernist “yapdığı” kimi, Umberto Ekonun əlimizə aldığımız zay tərcüməsi də bizi bir anda zəhləmiz gedən dini simvolikanın heyranına çevirir. Niyə? Nə üçün biz udduğumuz mədəniyyət həblərinin yalnız “yan etkilərinə” məruz qalırıq?    

Tarixin barbarlıq dövrünün könüllü qulları daha çox ilahi həqiqətləri təftiş etməyi günah sayan, insanın tale qarşısında acizliyini qəbul edən, tanrının kitab göndərdiyinə inanan və bu kitaba mütləq həqiqətlər ensklopediyası kimi səcdə edən toplumlarına məxsus idi. Daha sonra onları könüllü mədəniyyət qulları əvəzlədi. Hər hansı yolla əldə etdiyi mədəniyyəti təftiş etməyi lovğalıq, yekəbaşlıq sayan, bu dəfə insanın yazdığı kitaba dil uzatmağa qorxan, mədəni konfliktlərdə tərəf olmağı ağlının ucundan belə keçirməyən, ilahi zəkanın ayələrini dünyəvi zəkanın sitatları ilə dəyiş-düyüş edən toplumların üzvləri.

Biz ikincilərdənik; mədəniyyət dedikdə köhnə doqmaları daha yaxşı yeni doqmalarla əvəz etməyi düşünən, şeylərin məna və məzmununu yalnız onları simvollaşdırandan, rəmzləşdirəndən sonra anlamağa çalışan “landmark” yığını. Yazılı mədəniyyəti sillogizmlər şəklində qavrayan, yaxud qavramaq üçün sillogizmlər şəklinə salan fariseylər. Bir vaxtlar dini yönəldənlərin müqəddəsliyinə inanıb, dinin yönəltdiyi könüllü avam pozisiyasına düşdükləri kimi, bu gün də mədəniyyəti yönəldən deyil, mədəniyyətin yönəltdiyi yalançı kültür şahzadələri pozisiyasına düşmüş kvazielmistlər. 

Kitabdan qorxmaq! Yenini yarada bilməmənin, köhnənin “Oksigenator”u olmanın əsas səbəbi budur. Yəqin ki, bu qorxu bizim coğrafiyaya Talas döyüşündən sonra yayılıb, “Seçin” deyən “Avesta”, “Qorxun” deyən “Quran”la əvəz olunanda. Biz nəhayətində təkallahlılığı qəbul etsək də, həmişə iki başlanğıcın varlığına inanmışıq: Hörmüzd və Əhrimən. Xeyir və Şər. İslamdakı Allah və Şeytan qarşıdurmasını zərdüştilikdəki Hörmüzd və Əhrimən qarşıdurması ilə eyniləşdirmək doğru olmazdı. “Avesta” apokalipsisi, cənnət-cəhənnəm ayrıseçkiliyini islamdan, təxminən, 1600 il əvvəl “sunsa da”, Xeyir və ya Şər başlanğıcını seçməkdə insana sərbəstlik verir. “Avesta”ya görə, Xeyiri və Şəri seçməkdə insan azaddır. Üstəgəl, Avesta xeyirxahlıq və gözəllikdən bəhs edir və onların islamın tam əksinə olaraq, qadın bədənində təcəssüm etdiyini söyləyir.

Atəşpərəstlərin Hörmüzdə (Xeyirə) olan sevgisi və Şərlə (Əhrimənlə) mənəvi-ruhani mübarizəsi könüllü seçim idi. Bir növ, hind upanişadlarının Himalayın şimalına gətirilmiş davamı olan “Avesta” kimisə zorla cənnətə göndərmək fikrində deyildi. Quran isə az qala, bütün ayələrində buyurur ki, cənnətə getmək istəyirsinizsə, “Allahdan (islamın Hörmüzdündən) qorxun!”, vəssalam! İslamda Allahla insan arasında sevgi münasibətləri missionerlik əfsanələridir. Şeytana (islamın Əhriməninə) isə nifrət məcburi və icbaridir. İslam bizim coğrafi ərazilərimizi zəbt etsə də, ruhani, mifik ərazilərimizdə zərdüştiliyi sıxışdıra bilməyib. “Quran” “Avesta”anı yasaqlasa da, özünün də oxunmasına əngəl oldu. Dirilərin deyil, Ölülərin kitabına çevrildi.

Nizami Gəncəvidən, Aşıq Ələsgərə, Aşıq Ələsgərdən Ramiz Rövşənə qədər bütün mifik-poetik təfəkkürümüzdə Allah Hörmüzdə (Xeyirə), Şeytan Əhrimənə (Şərə) uduzur. Seçim sərbəstliyi, qorxmadan əl uzatmaq azadlığı atəşpərəstin Əhrimənini (Şərini) müsəlmanın şeytanından daha xarizmatik bir obraza çevirib alt şüurda. Adını nə qoymağımızdan asılı olmayaraq, etimoloji olaraq dini mifologiyada biz Xeyirə və Şərə, yəni qorxmadığımız “Avesta” təliminə istinad edirik. Təsadüfi deyil ki, öz şeirlərinin ruhunu məkan və zaman olaraq izah etməkdə, bəlkə də, çətinlik çəkən Vaqif Bayatılının bir çox şerində şuuraltından gələn “göy üzünün o üzü” ifadəsinə rast gəlirik. Bu, hind yoqa kosmologiyasının  poetik püskürtüsüdür.

Yoqalar insanın metafizik dünyasının Allahlarla sərhədləndirilməsini qəbul etmədilər, onlar allahı aşdılar, daha geniş ruhani fəzaya çıxdılar, mənəvi aydınlanmanın baş verdiyi məkanı “göy üzünün o üzündə” axtardılar, tapdılarmı, tapmadılarmı, bunu yoqa ilə məşğul olanlardan və Vaqif Bayatılıdan soruşmaq lazımdır. Şairin “göy üzünün o üzünə” səyahəti, “qadağan olunmuş ərazilərdə” ruhani rahatlıq tapmasının metafizik mənşəyi şüuraltındakı hind mifologiyasına gedib çıxır. O mifologiyaya ki, göy üzünü insanlığın başının üzərində günbəzvarı çətir kimi təsəvvür etmir, ruhun tüstü kimi kosmosa yayılmaq azadlığını tanıyır, tanrıdan daha uca hesab etdiyi drahma genişliyinə üz tutur. Bu ezoterik bilgi, ruhani azadlıq bizə “Avesta” ruhu ilə ötürülüb, başqa bir mənbə ağlıma gəlmir.

(Atəşpərəstlik, odla oynamaq bu gün də hindlilərin iman və uman yeridir. İpucu olaraq deyim ki, Hindistanda ölülərin yandırılıdığı Varanasi şəhərində “Avesta” ilə tay-tuş olan, beş-altı min ildir rahiblərin sönməyə qoymadıqları müqəddəs tonqallar var ki, zəngin ailələr öz ölülərini bu tonqallardan çox baha qiymətə aldıqları odla yandırırlar. Kasıbların bu tonqallardan od almağa pulları çatmadığı üçün ölülərini evdən apardıqları kibritlə “hisə verirlər”. Çox güman ki, dilimizdə bahalaşmanı göstərən “od qiymətinə” sözü də bu müqəddəs tonqal monopoliyasının travmasıdır). 

“Quran” isə bizə ruhani qaynaqdan daha çox məntiq kitabı, ən azı, məntiqi nəticələrimizi təsdiqləyən bir mənbə kimi lazımdır. Hətta alt dodağı yer, üst dodağı göy süpürən nəhəng professorlarımız, akademiklərimiz də özlərinin elmi, fəlsəfi məntiqini “Quran” ayələri ilə əsaslandırmağı sevirlər. İslam bizi məntiqin dışındakı Allaha aparmır, tam əksinə, Allahı bizim məntiqimizin qəfəsinə salır. O istəyir ki, biz Allahın varlığına şüurlu şəkildə, məntiqimizlə inanaq. İslamda allah məntiqin, loqosun yerinə iddialıdır. Kant özünün idealist fəlsəfəsində xristianlıq üçün bunun mümkünsüzlüyünü izah edəndə, cavab verə bilməyən keşişlər pərt oldular və acıqlarını itlərinin adını “Kant” qoymaqla soyutdular.

İkinci bir tərəfdən biz Quranı daha çox əxlaq dərsliyi kimi vərəqləyirik. Yenə Kant bizə söyləyir ki, əxlaq hər bir dinin son istinad nöqtəsidir. Elm onun əlindən göyləri, sənət və fəlsəfə ruhani gözəllikləri ala bilər, amma din əxlaqı onların heç birinə verməz və doğrudan da, bu gün əxlaqı ibrani dinlərin əlindən alsaq, yerdə Nuhun artıq çürümüş boş gəmisindən başqa ələ gələn heç bir şey qalmaz. 

Kitabdan qorxmaq! Bu, elə mədəniyyətdən qorxmaq deməkdir. Biologiyadan bilirik ki, hər bir canlı qorxduğu obyekti ilk olaraq konkretləşdirməyə çalışır. Mən otuz il bundan qabaq evimizdə Quranın cildinə toxunmaqdan qorxurdum ki, ağzım əyilər, bu gün isə onun vərəqlərində yazılanları təftiş etməkdən qorxuram ki, onun konkretləşdirilmiş, doqmalaşdırılmış mətninə toxunsam, ağzımı cırarlar. Bu qorxu məni instiktiv olaraq bütün kitablardan ehtiyat etməyə məcbur edir. Ona görə də bilgi və zövq anlayışım özümdən kənarda formalaşdırılır. Oxuduğum kitaba inanıb-inanmamağım Şərqdən gələn bir müctehidin, yaxud Qərbdən tirajlanan bir müəllifin ixtiyarındadır.

Mən nəinki oxumadığım, əlimi vurmağa qorxduğum “Quran”a kor-koranə səcdə etdiyim kimi, oxumadığım, oxusam da razılaşmamaq haqqımın olmadığı Spinozaya, Hegelə, Hobbsa da kor-koranə inanmağa məhkumam. Mənim ağzım nədir özünü mədəniyyətin Pyotru elan etmiş yüzlərlə fırıldaqçı Puqaçova saxtakar deyim? O, Puqaçovlar ki, onları burada üzdən heç kim tanımır. Məsələn, sürətlə populyar kültürün bir parçasına çevrilmək istəyən elmçiliyimizin canfəşanlığı (velosipedi yenidən ixtira edən AMEA-nın acığına onu dəstəkləməyə məcburam) Avropanın inkivizisiyadan sonrakı "Ağıl çağı" dövrünü xatırladır; ölü bir zamanı. Bu elə bir dövr idi ki, monarxlar, xüsusilə alman monarxları kilsə hakimiyyətini sıxışdırmaq üçün intellektuallara geniş meydanlar vermişdilər. Volter Böyük Fridrixlə, Didro Böyük Yekatrina ilə şərab içirdi. Dövrün zəka küpləri mənşəyi ilahi hesab olanan hər şeyi rədd edirdilər, incəsənətin bütün növləri - şeir, musiqi, rəssamlıq və s. inkar olunur, məsxərəyə qoyulurdu. Maarifçiliyin müzakirə, yaxud tənqid olunası bir yönü varsa, o da budur – ağlı ilahiləşdirmək! Bu ələsalma Avropada 500 il əvvəl baş verib. Populyarlaşmaq istəyən elmçiliyimiz isə bu inkarçılığını bizə, az qala, özünün elmi-mədəni inqilabı kimi sırımaq istəyir.

Baxaq görək, sənətdəki Puqaçovlarımız bizə necə kəf gəlirlər? "Ağıl çağı" maarifçilik hərəkatının tüğyanı ilə başladı, Sənaye inqilabı, Modernizmlə böyüdü, postmodernizmlə başa çatdı. Biz cəmiyyət olaraq bu mərhələlərin əsərləri ilə deyil, xəbərləri ilə böyüdük. XX əsrin 70-80-ci illərində Avropada "Ağıl çağı"ndan əvvəlki ruhaniliyin xiffətini çəkməyə başladılar. Postmodernizm keçmişin, iki dünya müharibəsində zorlanmış Avropada bir gecədə bütün bəşəriyyətin atom silahı ilə məhvolma qorxusu olmadığı zamanların nostaljisi kimi peyda oldu. Modernizm bütün bəşəriyyəti kütləvi inkvizisiya ilə hədələyirdi, bu dəfə insanlıq dini inkvizisiyada olduğundan fərqli olaraq tək-tək deyil, ölkə-ölkə, xalq-xalq yandırılıb kül olmaq təhlükəsi ilə üz-üzə qalmışdı. Modernizm dirənmişdi, yenini yaratmaq haqqında isə təsəvvür belə yox idi. Avropa maarifçiləri dini inkvizisiyanın tonqalı söndürüldükdən sonra qədim yunan loqosuna qayıtdıqları kimi, postmodern professorlar da modernizmin yandırdığı Naqasaki, Xerosima tonqallarını görüb dini inkvizisiyadan əvvəlki xristian ruhaniliyinə qayıtdılar.

Qərbdə professorların ədəbiyyata axını da bu zaman başladı; yenini yaratmaq müşkülə çevrilmişdi, keçmişi diriltmək lazım idi, həmişəki kimi bu iş professorlarla həvalə edildi. Professorlar sənətdə inqilab etmədilər, əksinə, sənətdəki bütün inqilabları görməzdən gəldilər, universitetlərdə öyrəndikləri ustalıqları monastırların mənəvi təmirinə xərclədilər, ağılı ruhun xidmətçisi elan etdilər. Zəkanı təhlükə mənbəyi kimi göstərdilər. Avropa insanının gələcəyini keçmişdə axtarmağa başladılar. Onlar Frans Kafkanın həşərata çevirdiyi kapitalizm insanını yenidən əvvəlki “kullanıla bilən” halına gətirmək istəyirdilər.

Professorlardan bir az əvvəl Avropada filosoflar iddia edirdilər ki, filosof mütləq roman yazmalıdır və cansız obrazların model olaraq təqdim olunduğu bir neçə zəif roman da yazdılar. Bu, o zaman idi ki, qitənin yarısında kollektivləşmə, digər yarısında millətçilik tüğyan edirdi. Bunun qarşısını yalnız insanı aşağılamaqla, siyasi ideologiyaların onun əzələlərinə doldurduğu havanı çıxarmaqla almaq mümkün idi. Fəlsəfə “fısı yatmış” insanın peşindəydi. Təsadüfi deyil ki, Sartr ekzistensializmi dindarların, kommunistlərin və burjua fəlsəfəsinin hücumlarından qorumaq üçün süni bir mimika ilə “Ekzistensializm-humanizmdir” deyirdi, onun daha çox “mütəxəssis və filosoflar üçün” gərəkli olduğunu söyləyib kütlənin fikirlərini yayındırırdı.

Filosofların və professorların ədəbiyyata gəlişi sənətdə didaktikaya yol açdı, sənət bilgi və etika ilə "zibilləndi", onun əsas meyarı olan estetika məhv oldu. Dil, sadəcə, informasiya çatdıran bir vasitəyə çevrildi. (Amma Berlin divarını heç bir ənənə, etika, bilgi tanımayan populyar kültür yıxdı). Bu, bəlkə də, Qərb mədəniyyətinin özünüqoruma instinkti idi. Amma Maarifçiliyi molla karikaturası çəkmək, Sənaye inqilabı kənddə maqnitofon oxutmaq, modernizmi "Zaur, qurban olum, tələsmə" olan, bütün ömrünü ekzistensial girdabın içində yaşayan bir cəmiyyətin yazıcısı hansı sosial-siyasi zərurət üzündən özünü postmodernist elan etməliydi?

Bu, "dağarcığını tay yanına sürümək" iddiası bizə nə verəcəkdi ki? XXI əsrdə Bakının mərkəzində yayın cırhacırında evinə fasilələrlə su verilən yazıcının elmi tərəqqi ilə nə problemi var idi ki? O, modernizmin hansı fəsadları ilə üz-üzə qalmışdı ki? Bəlkə, onun postmodernistliyi “mənə görə bir qulluq” mədəniyyətindən doğan bir jest idi?   

Zəruri qeyd: mənim bir qohumum var, 800 dollarlıq telefon gəzdirir, halbuki dünyada telefonla axtarılacaq ən axırıncı adamdı. Telefondan, daha çox maqnitofon kimi istifadə edir. Nə vaxt baxsan, telefonunda cütləşmə mövsümünün yanıqlı müğənniləri oxuyur. Mədəniyyət də bizə onun telefonu kimi lazımdır, uzaqbaşı, ictimai aksesuar kimi. Ona görə onu simvollaşdırıb, rəmzləşdirib yararlılıq dərəcəsini sıfırlayırıq. 

Yuxarıda qeyd etdik ki, şübhəçiliyimiz ancaq dinə münasibətdə üzə çıxır, mədəniyyətin digər növlərinə gəlincə, özümüzü cahil fanatiklər kimi aparırıq. Bu da aktual mədəni proseslərdə tamaşaçı mövqeyində iştirakımızın yaratdığı aşağılıq kompleksi ilə bağlıdır. Və bu kompleks bizi sürəkli sitat gətirməyə məcbur edir. Bu, İmam Hüseyn aşiqliyinin təhsil görmüş formasından başqa bir şey deyil. Bunun nəticəsidir ki, dünya mədəniyyəti bizim fırtına qopardığımız nəlbəkimizdə şəkər kimi ərimir, qum dənələri kimi diş sındırır. Biz vaxtilə tanrının taxta, daş halına səcdə edən bütpərəstlər kimi, mədəniyyətin də bərk, büt halını sevirik, çünki o, bizə, adətən, bir-birimizin təpəsinə zollamaq üçün lazım olur.

Şərq incəsənətinin sarı sim düşkünlüyündən əziyyət çəkən, özünü bir nömrəli tənqidçi adlandıran Əsəd Cahangir tez-tez onu Xalq yazıcılarının muzduru hesab edən müəllifləri aşağılayır ki, hanı sizin kəlamınızın qüdrəti, nə vaxta qədər mən ancaq Dostoyevskini oxuyub göz yaşı tökəcəyəm? Yəni hanı sizin “alçaldılmış və təhqir olunmuşlarınız” ki, mənim sado-mazoxist ruhumu dini ekstazla təmin etsin?

Bütün varlığı ilə müstəmləkəçiliyi təbliğ və təmsil edən, tarixi və sənəti mifik, utopik, uzaqbaşı, ideoloji uydurmalar üzərindən əsaslandırmağı sevən yüzlərlə oxumuşlarımızdan biri olan bizim bu tənqidçidən fərqli olaraq, bir yazıcı kimi heç vaxt haqqını almayan - Qərb mədəniyyətini tənqid etdiyi üçün - Milan Kundera “İtirilmiş Qərb və ya Mərkəzi Avropanın faciəsi” yazısında rus mədəniyyətinin təsirindən duyduğu əndişəni Kazmir Brandsın sözləri ilə belə təsvir edir:

“Rusiyanın taleyi bizim üçün yaddır, biz buna cavabdeh deyilik. O, bizi əzir, iztirab verir, bizim taleyimiz başqadır. Bunu rus ədəbiyyatı barədə də deyə bilərəm. O, məni qorxudur. Hətta indi Qoqolun bəzi əsərləri, Saltıkov-Şedrinin bütün qələmə aldıqları məni sarsıdır,  lərzəyə salır. Düzünə qalsa, onların dünyasını tanımaq, hətta onların varlığını belə duymaq istəməzdim”.

Və bunun səbəbini çex yazıcısı Karel Qavliçekin sözləri ilə belə izah edir:

“Ruslar özlərinə aid hər şeyi slavyan adlandırırlar ki, sonradan slavyanlara aid olan hər şeyi də rus adlandırsınlar”. Bizim tənqidçi isə ədəbiyyatımızın dinə heyranlığının Azərbaycanı gec-tez müstəmləkəyə çevirəcəyini görə və izah edə bilmir. Çünki o boğazdan aşağı intellektualdır, boğazdan yuxarı həmişə sığınmağa himayəçi axtaran bir kütlə insanıdır.

Ruslar ortodoks xristianlığı aşağı-yuxarı X əsrdə qəbul ediblər. Kiyev-Rus dövlətinin vaxtında, həm də rusların İsanı sevdiyinə görə deyil, knyaz Vladimirin Bizans imperatoru ilə ittifaq yaratmaq xətrinə onun bacısı Annaya dəlicəsinə “aşiq olduğuna” görə. Bu, o zamanlar idi ki, artıq Roma imperatorluğu katolik Qərb və ortodoks Şərq imperatorluqlarına parçalanmışdı və ruslar ortodoks Bizansından xeyli uzaq düşmüşdülər. Qulaqlarının dibində isə katolik Avropa cəngavərləri səlib yürüşünə hazırlaşırdılar. Dini təcavüz təhlükəsi qapılarının ağzında idi. Bizansdan uzaq düşmələri, Orta Şərqdə gedən dini (o zaman başqa proses də yox idi) proseslərdə yaxından iştirak edə bilməmələri rus elitasında həmişə mənəvi-psixoloji bir əskiklik kimi özünü göstərirdi. Ona görə də dövlət möhkəmləndikcə rusların Qüdsə canatma ehtirasları da güclənirdi.

Qüds xiffəti Pyotrun “Vəsiyyətnamə”sində öz əksini tapsa da, nəhayət, I Nikolayın çarlığı dövründə bu xiffət siyasətin açıq hədəfinə çevrildi və Nikolay Qüdsdəki xristian müqəddəslərin qəbirlərini müsəlmanlardan azad etmək üçün ovaxtkı Osmanlı üzərindən hərbi yürüşə başladı və məğlub oldu. Provaslavlıq isə dövlət ideologiyası səviyyəsinə yüksəldi. Qüdsə qayıdış dövlət strategiyasına çevrildi. Ancaq bu dini ideologiyanı siyasiləşdirmək, avam rus xalqının beyninə doldurmaq üçün, sadəcə, kilsələrdə dini ayinləri icra edən rus keşişləri kifayət etmirdi. Kütləvi oyanışa, coşğuya ehtiyac vardı. Rusiyanın isə tarix boyu filosoflar və peyğəmbərlər sarıdan əlinin aşağı olduğunu hamımız bilirik. Çara lazım olan peyğəmbərlik missiyasını rus ədəbiyyatı öz öhdəsinə götürdü. İsa rus ədəbiyyatında yenidən dirildi, hətta ruslaşdırıldı və XIX əsr rus romanlarının ruhunu büsbütün əsir aldı.

Dövlət də, cəmiyyət də yazıçılardan peyğəmbərlik tələb edirdi. Ona görə də Tolstoy, Dostoyevski kimi yazıçılar öz xalqlarını dini həqiqət ətrafında birləşdirən peyğəmbərlər, mənəvi-ruhani bələdçilər oldular. Necə ki vaxtilə İbrahim peyğəmbər yəhudilər, Məhəmməd peyğəmbər ərəblər üçün bu işi görmüşdülər. Qərb yazıçıları bu rus yazıçılarından təsirləndiklərini etiraf etsələr də, Qərb ədəbiyyatı bu “peyğəmbər” rus yazıçılarının yolu ilə getmədi. Məsələn, Freyd bir qələmdə Dostoyevskini “dünyəvi və ruhani avtoritetə – çara və xristian allahına, rus cılız millətçiliyinə səcdə edən, “inanc və ateizm arasında çapalayan” xəstə kimi analiz edib, onu və yaradıcılığını Qərb sənətkarı üçün doqmalaşmağa qoymadı. Bu ədəbiyyat avam rus xalqı üçün dövlət sifarişi ilə yaradılmışdı.

Dostoyevski “Cinayət və Cəza”da İsanın rus insanın vücudunda təcəllasından basıb-bağlayanda Marks Avropada dini kütləvi xəstəlik adlandırıb modern çağın əsasını qoyurdu, Tolstoy “səssiz mübarizəni” təbliğ edəndə Flober burjua əxlaqının kürkünə madam Bovari adlı birə salmışdı. Bədii əsərləri tarixi, elmi proseslərin fonunda deyil, cənnət-cəhənnəm aludəçiliyinin çərənçiliyində izah edən bizim 1 nömrəli tənqidçimiz isə bu gün də XIX əsr rus romanlarını mollasayağı təfsir edərək, yazmağa başlayan gəncləri mövhumata, sentimentallığa, doqmatizmə səsləməklə məşğuldur.

Anlamır ki, Qüds ruslar üçün əlçatan olsaydı, nə indiki Dostoyevski, nə indiki Tolstoy olacaqdı. Necə ki, Məkkənin əlçatan olması şiəliyi, sünniliyi böyük ədəbiyyat olmağa qoymadı. Onlar elə təriqət olaraq qaldılar və Nəcib Fazil Qısakürək kimi təriqət şairləri yetişdirdilər. Hətta Bağdad bazarlarında “Ənəl Həq” deyib, “Məni allahın əlindən alın” bağıran “kafir” Həllac Mənsur da xirqəsini geyinib yavan çörəyini heybəsinə qoyaraq ilin istənilən vaxtı gedib Məkkənin ətrafındakı daşların üstündə aylarla otura bilirdi. Onun və onun kimi bütün müsəlman müəlliflərin Məkkə xəyalları qurmağa ehtiyacı yox idi. Yol yaxın və açıq idi.

Bu geniş və mübahisəli mövzunu əngə verməkdə məqsədim biləndərlik etmək deyil, məncə, artıq biz də dinlə paralel, mədəniyyətin özünü, türklər demiş, “eleşdirmeye”, yəni əlləşdirməyə cəhd göstərməliyik, həm də mifik, utopuk yanaşmaları bir kənara qoyaraq. Bundan ötrü isə öncə aydınlarımız aydınlanmalıdır. Yalnız bu zaman mədəniyyətin yönəltdiyi kor kütlə pozisiyasından çıxıb, mədəniyyəti yönəldən açıqgözlü toplum pozisiyasına gələ biləcəyik. Biz indi bir hinduya bənzəyirik; mədəniyyətin əlindəki cıncıq-muncuğun parıltısına aldanıb, bizə yarayıb-yaramayacağını düşünmədən var-dövlətimizi onun ayaqlarının altına atmağa hazır olan sadəlövh bir yarımvəhşiyə... (Kulis.az)