İran prezidenti İbrahim Rəisi, xarici işlər naziri Hüseyn Əmir Abdullahiyan, Təbriz cüməsi İmam Ayətullah Əli Haşim və Şərqi Azərbaycan valisi Malik Rəhməti Azərbaycana etdikləri səfərdən qayıdarkən Güney Azərbaycanın Şərqi vilayətinə qayıdarkən onları daşıyan vertolyotun qəzaya uğraması nəticəsində həlak oldular. Bu hadisə İranın daxili siyasi səhnəsində, hakimiyyətin xalqla münasibətlərində, regional və beynəlxalq arenada dönüş nöqtəsi olacaq.

İranda ictimai həyatın reallıqları, şərtləri və forması ilə bağlı müxtəlif siqnallara səbəb olan hadisənin daxildən və ya xaricdən qurulan bir “təxribat” nəticəsində məqsədyönlü şəkildə həyata keçirildiyi, yoxsa sadəcə texniki bir səhv olduğu aydın deyil. Dövlət xidmətlərində hər zaman görülən ənənəvi uğursuzluğun başqa bir təzahürü də müəmma yaradıb. Bütün bunlarla birlikdə hadisənin İrandakı siyasi tarazlığa və rejimin yüksək səviyyəli şəxsləri, qurumları və güc mərkəzləri arasındakı qarşılıqlı etimada təsiri ilə bağlı daha böyük sual ortaya çıxıb.

İran hakimiyyəti tərəfindən aparılan araşdırmaların biri regional, digəri isə sırf yerli olmaqla, üst-üstə düşən iki səviyyədə gərginlik yaradacağı şübhəsizdir.

Azərbaycan həm də İranın və müttəfiqi Ermənistana strateji və geosiyasi zərbə vuran, o cümlədən bölgədə yüksələn türk xəttinin əsas hissəsidir. Rəsmi Bakı 2020-ci ilin payızında cəmi 44 gün davam edən sürətli müharibə ilə Dağlıq Qarabağın böyük hissəsini nəzarətinə keçirə bildi. İran bu hadisəni ancaq könülsüz qəbul etdi. Çünki Ermənistan ənənəvi olaraq İranın Qafqaz regionunda ən etibarlı müttəfiqi olub. Bu müharibə zamanı Türkiyə təsirinin İran daxilindəki türklərə əhəmiyyətli təsiri rejimi ciddi narahat etdi. İranda ümumi əhalinin 25 faizindən çoxunu təşkil edən Azərbaycan türkləri (əslində bütün (qaşqay, əfşar, türkmən, xələc və s.) soyları ilə birlikdə İran əhalisinin 50 faizdən çoxu türkdür. Kürd, ərəb, bəluc və digər etnik qrupları nəzərə alsaq, farslar əhali sayının 40 faizdən azını təşkil edir – vaxt.az) ölkə əhalisinin sayına görə ikinci etnik mənsubiyyətdir.

Yəni bu iki elementi nəzərə alsaq, iki ölkə arasında araşdırma və əməkdaşlıq mexanizmi rəvan işləyə bilərmi? Azərbaycan öz ərazisində hadisə ilə bağlı söylənsə də, əsl məqsədi bilinməyən, şübhəli araşdırmaya icazə verəcəkmi? Bu vəziyyət iki ölkə arasındakı münasibətlərin keyfiyyətinə və sonradan Tehranın “əsas qonşusu” və Bakının bir nömrəli müttəfiqi Ankara və onun tərəfdaş dövlətləri ilə əlaqələrinə nə dərəcədə təsir göstərəcək?

Araşdırmaların səbəb olacağı digər gərginlik isə ölkə daxilində təhlükəsizlik, hərbi qurumlar və onların siyasi himayədarları arasında rəqabətlə bağlıdır. Çünki təhqiqata kimin rəhbərlik edəcəyi, necə aparılacağı, nəticə əldə olunarsa, hansı qərarların qəbul ediləcəyi ilə bağlı prinsipial razılığa gələ bilmirlər. Nəhayət, İran müstəqil və bir-birini tamamlayan dəqiq müəyyən edilmiş qurum və hakimiyyətlərdən ibarət dövlət deyil. Nizami ordu, İnqilab Keşikçiləri Korpusu (SEPAH), kəşfiyyat xidmətləri və SEPAH-ın xaricdəki qolu olan “Qüds qüvvələri” kimi xüsusi hərbi birləşmələrin hamısı oxşar və üst-üstə düşən rollara malikdir və İranın dini lideri Əli Xamenei tərəfindən idarə olunur. Bununla belə, hər bir totalitar dövlətin ənənəvi rəhbəri kimi, Xameneinin də əsas strategiyası bu qurumlar arasında ziddiyyət və inamsızlığa səbəb olur. Onlar arasındakı rəqabət və fikir ayrılıqları müxtəlif tədbirlər zamanı açıq-aşkar görünür.

Bu mənada, “rejimin sinir mərkəzi”nə təsir edən hadisəni araşdırmaq üçün Xameneinin səlahiyyət verəcəyi hakim qurum təhlükəsizlik sistemindəki digər qüvvələr üçün həssaslıq və narahatlıq yaradacaq. Yaranacaq vəziyyət həm bu qüvvələr, həm də onların siyasi himayədarları arasında gərginliyi daha da artıra bilər.

İran Konstitusiyasına əsasən, birinci vitse-prezidentin (Məhəmməd Mühbir) rəhbərlik etdiyi, parlamentin sədri (Məhəmməd Baqir Qalibaf) və məhkəmə hakimiyyətinin başçısından (Qulamhüseyn Muhsin Ejei) ibarət komitə yeni prezident seçkilərinə qədər Xamenei ilə görüşəcək. Komitə əlli gündən çox olmayan müddət ərzində dini liderin nəzarəti altında prezidentin səlahiyyətlərini öz üzərinə götürür.

Amma işlər o qədər də sadə deyil. Dünya mediasının məlumatlarına görə, İranın daxili siyasi səhnəsinin təfərrüatlarını bilən siyasi mənbə, Xameneinin ölkədə ictimai həyata nəzarət edən komitənin səlahiyyət müddətinin uzadıb-uzatmayacağı, qarşıdan gələn prezident seçkisinin necə keçiriləcəyi və fövqəladə dövrdə dini lider və ona bağlı qurumların qəbul edə biləcəyi konkret qərarların ölkənin daxili işlərinə təsiri, güc mərkəzlərinin İranın daxili işlərində rolu barədə çox şey söyləyəcək.

Mənbə sözlərinə belə davam edib: “Doğrudur, prezident İbrahim Rəisi dini lider Əli Xameneiyə yaxın idi və onun həm daxildə, həm də xaricdə siyasi gündəminə sadiq olub. Amma İranda işlər o qədər də sadə deyil. İranın bütün keçmiş prezidentləri, Məhəmməd Hatəmi kimi ən islahatçıdan tutmuş, Əhmədinejad kimi ən sərt mühafizəkarlara qədər, hər biri dini lider Əli Xameneinin yaxın çevrəsindən çıxıblar və onun fikir və göstərişlərinə sadiq olduqlarını bəyan ediblər. Bununla belə, onların hər biri “ambisiya dövrü” adlandırıla biləcək bir prosesdən keçiblər. Onlar əvvəlcə fəaliyyətə dini liderin əmrlərini qəbul etmək və onlara tabe olmaqdan başlayırlar, daha sonra isə malik olduqları geniş səlahiyyətlərə arxalanaraq, tezliklə ambisiya dövrünə daxil olur və daha çox güc tələb edirlər. Düzdür onlar birbaşa Xameneiyə qarşı olmasalar da, ən azı onun bütün çevrəsi ilə mübarizə aparırlar. Bu vəziyyət 1990-cı illərin əvvəlləri – Haşimi Rəfsəncanidən tutmuş, Həsən Ruhaniyə qədər bütün ardıcıl prezidentlər üçün keçərli olub. Onların hamısı Xamenei ilə aralarındakı fikir ayrılığına görə prezidentlik postunu tərk ediblər. Bundan başqa, onların hamısı Xomeynidən sonra ölkənin faktiki rəhbəri olmuş Xameneinin yerinə gəlmək istəyiblər”.

Mənbə sözünə belə davam edib: “Prezident İbrahim Rəisi heç bir halda bu gərginlik mühitindən kənarda olmayıb. Rejimin qanunvericilik, məhkəmə və ideoloji qurumlarının üzvü kimi karyerası boyu İranda “Məşhəd çevrəsi” kimi tanınan klanın mövqeyi sayəsində irəliləyib. Rəisi ilə yanaşı, son prezident seçkilərində onun lehinə namizədliyini geri götürən ölkə parlamentinin sədri Məhəmməd Baqir Qalibaf da bu klanın himayəsi altındadır. Onlar hər ikisi ölkənin şimal-şərqindəki Məşhəd şəhərindən olan rejimin əksər yüksək səviyyəli din xadimləri ilə əməkdaşlıq edir və başqa bir güc mərkəzi ilə, məsələn, Qum şəhərindən olan yüksək vəzifəli şəxslərlə rəqabət etməklə yanaşı, paytaxt Tehranın və hətta İranın nüfuzlu ailələrindən olan Laricani və dini liderin oğlu Müctəba Xamenei ətrafında regional təsir dairəsi yaratmaq cəhdində ittiham olunublar”.

Qarşıdan gələn prezident seçkilərinin necə keçiriləcəyi, Xameneinin və ona bağlı qurumların bu müstəsna dövrdə qəbul edə biləcəyi xüsusi qərarlar çox şeydən xəbər verəcək.

Mənbənin sözlərinə görə, bu güc mərkəzləri bir-biri ilə şiddətli rəqabət aparır. Xameneinin təsiri və rəqabətin ritmini idarə edən müstəsna gücü sayəsində bu mübarizə ictimaiyyətin gözündə əks olunmur. Mənbənin iddiasına görə, Xamenei bu rəqabəti rejimin sabitliyi üçün müsbət hal kimi qiymətləndirir və bir an olsun nəzarətdən kənarda saxlamır. Lakin son hadisə iki tərəf arasında qarşılıqlı etimadsızlığı daha da artıracaq və əvvəllər rejimin daxilində hər kəsdən gizlədilən bir çox məqamı üzə çıxaracaq.

Bu, Xameneini “mötədilliyi” ilə tanınan keçmiş prezident Həsən Ruhani kimi daha “balanslı” keçmiş məmurları geri çağırmağa və ola bilsin ki, ölkənin siyasi səhnəsində sabitlik və nizam yaratmaq üçün Ruhanini yenidən prezident seçdirməyə sövq edə bilər.

Təhqiqatlar və daxili qarşıdurmalardan başqa, bu hadisə İran rejiminin və onun idarəedici qurumlarının, icra hakimiyyətinin ən yüksək pilləsinə qədər bir zərbədə dağılıb məhv olacaq dərəcədə kövrəkliyini də ortaya qoydu.

Prezidentin və ölkənin yüksək səviyyəli rəhbərlərinin istifadəsinə verilən vertolyotun modeli də İranın inanılmaz elmi irəliləyiş əldə etdiyini iddia etdiyi bir vaxtda texnologiya, xüsusilə hərbi infrastruktur sahəsində dünyadan nə qədər geridə qaldığını da göstərdi. Prezident və onu müşayiət edən rəsmiləri daşıyan vertolyotun qəzaya uğraması ölkənin hava və yerüstü nəqliyyatının, neft sənayesinin, səhiyyə xidmətlərinin, infrastrukturunun və ictimai sferasının pisləşməsi ABŞ və beynəlxalq tərəfdaşlarının İranı məruz qoyduğu sanksiyaların əksidir. Dünyanın texniki və elmi inkişafından geri qalmaq bizə məlum olan bir çox oxşar qəzalardan yalnız biri idi. Sanksiyaların nəticələri paytaxt Tehran da daxil olmaqla ölkə boyu qeyri-qanuni tikilmiş evlərdə yaşayan vətəndaşlardan tutmuş dövlətin zirvəsindəkilərə qədər həyat keyfiyyətinin və ictimai xidmətlərin pisləşməsinə səbəb olub.

Qəzadan sonra İranın axtarış-xilasetmə işlərini dərhal həyata keçirməməsi, sürətli müdaxilə bacarıqsızlığı və bütün bunları bildiyi halda həmin anda heç bir ölkədən kömək istəməməsi həm hərbi, həm də texnoloji cəhətdən bir çoxlarından üstün olduğu iddiasi ilə bağlıdır. Dünyanın gözü İranda olduğu gün hökumətlə bərabər, ölkə mətbuatı da çox zəif təsir bağışladı. Üstəlik, hakimiyyətin ən yüksək orqanı daxilində bir çox mənbədən gələn ziddiyyətli xəbərlər və şəffaflığın olmaması rejimin daxilindəki xaosu ortaya çıxardı.

Bütün bunlar çərçivəsində istər siyasi səhnədə, istərsə də ictimaiyyət arasında “Bəs o zaman İran rejiminin yürütdüyü regional və qlobal müxalif davranışın məqsədi nədir, bu siyasətdən kimlər faydalanır” sualları verilir.