Vaxt.Az - «İslamın konsentrik dünyası»

vaxtlı-vaxtında oxuyun! Bazar ertəsi, 8 dekabr 2025

1 USD = 1.7 AZN

1 EUR = 1.6977 AZN

1 RUB = 0.0272 AZN

1 GBP = 1.9671 AZN

1 TRY = 0.0914 AZN

«Fikir müxtəlifliyi təbii hadisədir. Hamı bir boyda ola bilmədiyi kimi, eyni fikirdə də ola bilməz»

Heydər Əliyev (1923 - 2003)

13:28 | 26 sentyabr 2013 | Cümə axşamı Məqaləyə 3313 dəfə baxılıb Şriftin ölçüsü Xəbərin şriftini kiçilt

«İslamın konsentrik dünyası»

Böyük dünyanın yaratdığı kompleks

Niyazi MEHDİ

MÖVZU İLƏ ƏLAQƏLİ

Bir vaxtlar Çingiz Sultansoyun milli natamamlıq (türkcədə "əskiklik") kompleksi haqqında məqaləsi çıxandan sonra bir problemimizin ADINI BİLMİŞDİK. Böyük imperiyalar içində önəmli yer tutmayan, Qloballaşma proseslərində cırtdan "oyunçular" sırasında duran uluslar əskiklik kompleksinə məhkumdurlar. Bu əskiklik kompleksinin bizdə yaranması irəli çıxmış Avropa ilə özümüzü tutuşdurandan, yəni ən azı XIX yüzildən başlayır.

Onacansa İslam və Türk dünyasında həndəvərinə yuxarıdan aşağı baxmaq, yəni snobizm vardı. Ancaq çox ilgincdir ki, elə XIX yüzildə də öz mədəniyyətimizlə qürrələnmək məsələsində bizə öz payını Avropa vermiş oldu. Romantizm Şərqi, eləcə də İslam Şərqini mənəviyyatsızlaşan Batıya baxanda daha zəngin mənəvi resurslarda göstərməyə başladı. Karleyl, Bayron İslam, Osmanlı dünyasından ekzotik ləzzət alıb, bu ləzzətlərini Qərbə də yaymaq istədilər. "Min bir gecə gecə" nağılları Parisdə, Londonda dadlı xəyallar, görüntülər oyatdı.

Ancaq bu romantik heyranlıq bizimkilərə XIX yüzildə kömək etmədi. Milli əskiklik kompleksinin gücləndiyi XX yüzildə isə dadımıza çatdı.

Sovet dünyasında biz

Ruslaşma proseslərinə qarşı duruş gətirməyən bizlər Müsəlman Şərqinin Avropadan üstünlüyü haqqında dürlü arqumentlər ovuna çıxdıq ki, əskik olmadığımızı birinci özümüzə, sonra başqalarına sübut edək. Bax, bu prosesdə də İslam dünyasının icadları, ixtiraları, tapıntıları üzrə Şərəfli tarixi yaratmaq öhdəliyi formalaşdı.

Milli proyektə giriş

İndiki zamanda bu proyekt üçün iki prinsipi irəli sürmək olar. Qərb və Uzaq Şərqlə (Çinlə, Yaponiya ilə) tutuşduranda Müsəlman dünyasının yaxşı tapıntılarını görüb - yozub - anlatmaq. Yenə bu tutuşdurmada pis görünənlərdən utanmaq əvəzinə onlarda nəsə maraqlı mənalar, semantikalar tapmaq. Əski kültürlərdə özünü göstərən və bizim də dilimizdə "gözünü yeyim", "dilini yeyim" deyimlərində qalığını saxlayan kannibalizmdən (“hannibalizm” yox) elm düşüncəli söhbət qurursa, nədən biz Azərbaycan nöqsanları, eyibləri ilə bağlı belə söhbət qurmayaq?!

İndi isə dediyim Milli proyektin birinci oxu üzrə gedək. İslam mədəniyyətinin dünyaya verdiyi çox ifadəli, yəni təsirli strukturlardan biri Təvafdır. Söz həcc ziyarətində Kəbənin başına yeddi dəfə fırlanmağı bildirir. Təvaf İslam dünyasının "qrammatikasıdır", qrammatika, axı, düzmək, qurmaq qaydalarıdır. Qiblə ideyasına görə, İslamda bütün başlıca ölçüləri, dəyərləri Məkkə, Kəbə yönümü, bu mərkəzə uzaqlıq yaxınlıq verir. İslam mədəniyyəti bir vaxtlar Əflatunda və Ərəstunda çevrənin, da-rəvi hərəkətin ən üstün olmasını Kosmosdan götürüb mədəniyyətə proyeksiya etdi. Bunun sonucunda Konsentrik model alındı.

Bütün varlıq qatında Konsentrik modelin mərkəzində Allah-təala durdu, hər nə varsa, Ona üz tutdu, Ona daha yaxında duran çevrələrdə fırlanmağa can atdı. Bu konsentriklik coğrafi planda Məkkəni (içində Kəbə) olmaqla ortasına alırdı. Şəxsiyyətlər qatında İslam yenə konsentrik düzümü qururdu və mərkəzə Məhəmməd peyğəmbəri qoyurdu. Yaxşı insanlar onun başına fırlana-fırlana düzlənirdilər və onu yamsılamaq mərkəzəqaçan axına düşmək olurdu.

Kitab qatında konsentrik mərkəzə canatmalar Qurani-Kərimə yönəlirdi və bu Müqəddəs kitabdan ayələr, sitatlar götürülməsi Kitabı yamsılamaq olurdu. Dilçilikdə "sinonim" mənaca yaxın, formaca ayrı sözlərə deyilir. Bundan çıxış edib söyləyə bilərik ki, İslam mədəniyyəti sadaladığımız konsentrik mərkəzləri Allah-təalaya sinonimlər edirdi. Yəni Kəbə də, Qurani-Kərim də, Məhəmməd peyğəmbər də Allah ideyası ilə sinonimləşirdilər.

İslamın, bax, beləcə, dünyaya verdiyi "Konsentrik qrammatika" ecazkardır, möhtəşəmdir, İslam dünyasının bu qədər fərqli, hətta didişgən materiallarını bir düzümə salmaq, bir mərkəzin başına fırlatmaq gücündədir. Konsentrikliyin gücündəndir ki, biz öz sevgimizi "başına dolanım", "başına dönüm" dedilərində bildiririk.