İranın yeni xarici işlər naziri Abbas Araqçı, danışıqlar yolu ilə sanksiyaların aradan qaldırılması cəhdlərinə uyğun olaraq “önləyici sanksiyalar” strategiyasını həyata keçirəcəyini vəd etməsinə baxmayaraq, 2015-ci il nüvə sazişinin bərpası imkanlarını daha da şübhə altına aldı.

Rəsmi andiçmə mərasimindən 48 saat sonra televiziya ilə çıxış edən Araqçı, nüvə öhdəliklərinə qayıtmaq müqabilində İrana qarşı sanksiyaları ləğv etmək məqsədi daşıyan diplomatik yolun mürəkkəbliyini vurğulayıb.

Araqçı cümə günü axşam dövlət televiziyasına verdiyi açıqlamalarda, “İndi danışıqları canlandırmaq keçmişdə olduğu qədər asan deyil. Hər kəs başa düşməlidir ki, beynəlxalq şərtlər dəyişib, Ukraynadakı müharibə avropalıların təhlükəsizlik baxışlarına, sözdə beynəlxalq təhlükəsizlik tənzimləmələrinə dərindən təsir edib və Qəzzada vəziyyət hamısı regional şəraiti tamamilə dəyişdi”, – deyib.

Prezident Məsud Pezeşkian hökuməti sanksiyaların aradan qaldırılmasını və Avropa dövlətləri ilə gərginliyin azaldılmasını, o cümlədən nüvə sazişinin canlandırılmasını xarici siyasət prioritetləri sırasına daxil edib. ABŞ-ın keçmiş prezidenti Donald Trampın Ağ Evə qayıtma ehtimalı artdığından bu məsələ əsas prioritet ola bilər.

Bununla belə, Araqçı nüvə sazişinin bərpasının mümkünlüyü, xüsusən də Ukrayna müharibəsi, oktyabrın 7-də Qəzza müharibəsinin başlamasından sonra regionda baş verən hadisələr və noyabrın ilk həftəsinə planlaşdırılan ABŞ seçkiləri fonunda mənzərə tutqun görünür.

Araqçı, “İndiki vəziyyət əvvəlkindən fərqlidir. Hətta nüvə sazişinin özündə də bəzi müddətlərin də vaxtı keçib. Ona görə də nüvə sazişini indiki formada canlandırmaq olmaz. Bu sənəd yenidən açılmalı və onun hissələri dəyişdirilməlidir. Təbii ki, bu asan deyil. Bildiyiniz kimi, sənəd açılanda onu yenidən bir yerə yığmaq çətin işdir. Yeni danışıqlar başlamalıdır. Ancaq qeyd etdiyim kimi, Avropada vəziyyət ağırdır və ABŞ da seçkilərlə məşğuldur. Bu səbəbdən vəzifə asan olmayacaq”, – deyib.

Araqçının Fransa, Almaniya və Böyük Britaniyadakı həmkarları ilə birgə bəyanatları İranın nüvə proqramı üzrə danışıqları koordinasiya edən və andiçmə mərasimində iştirak etmək üçün danışıqlar üzrə xüsusi köməkçisi Enrike Moranı göndərən Avropa Birliyinin (AB) Xarici İşlər Nazirliyidir. Bu, İran Prezidentinin həftələr əvvəl etdiyi mərasimlə onunla və Təhlükəsizlik Siyasəti üzrə Ali Nümayəndəsi Cosef Borrell ilə telefon danışıqlarından saatlar sonra gəlib.

Araqçı Həsən Ruhaninin prezidentliyinin son altı ayında Vyanada keçirilən altı raund danışıqlara nəzarət etməzdən əvvəl 2003-2005-ci illər arasında nüvə sazişi danışıqlarında yaxından iştirak edib. Bu turlar 2021-ci ilin aprelində, Co Baydenin Oval kabinetdə üçüncü ayının əvvəlində başlayıb. Bu, həmçinin İsfahandakı Natanz Nüvə Müəssisəsində birinci nəsil sentrifuqalar zalını silkələyən güclü partlayışla üst-üstə düşüb. İran buna cavab olaraq altıncı nəsil sentrifuqları işə salıb və uranın zənginləşdirilməsini 60 faizə çatdırıb.

İbrahim Rəisi rəhbərliyinin Vyanada dialoq masasına qayıtmasından həftələr sonra danışıqlar dayandırılıb. Ukraynada müharibə başlayandan sonra İranın ABŞ-la vasitəçi kanallar vasitəsilə dolayı danışıqlar aparmasına baxmayaraq, nüvə sazişini canlandırmaq məqsədi daşıyan diplomatik yolu yenidən aktivləşdirmək üçün bir neçə cəhd uğursuzluqla nəticələnib.

Son prezident seçkiləri zamanı İranın keçmiş xarici işlər naziri Məhəmməd Cavad Zərif 2020-ci ilin dekabrında İran parlamenti tərəfindən qəbul edilən “strateji fəaliyyət qanunu”nu Baydenin nüvə sazişinə qayıtmaq səylərini əngəlləməkdə günahlandırıb. Lakin seçkidən sonra həm Zərif, həm də Araqçı ali lider Əli Xamneyinin dəstəyini alan qanuna sadiq olduqlarını bildiriblər.

***

İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusuna (SEPAH) yaxınlığı ilə tanınan Fars Xəbər Agentliyi dünən (avqustun 25-də) Araqçının açıqlamalarının nüvə razılaşmasının finiş xəttinə çatdığını göstərdiyini və onun sanksiyaların ləğvi ilə bağlı alternativ planını şübhə altına aldığını iddia edib. Agentliyin hesabatında “Araqçı yeni danışıqlara ehtiyac olduğunu qeyd edib ki, bu da təbii ki, yeni razılaşma tələb edir. İran nüvə sazişində etdiyi güzəştlərdən faydalanacaq və bunun müqabilində heç nə almayacaq? ABŞ və Avropanın əvvəlki hökumətlər qarşısında götürdükləri öhdəlikləri yerinə yetirmədiyi halda, yeni sazişin 2015-ci il müqaviləsi kimi taleyi yaşamaması üçün sizin hansı proqramınız var?”, – qeyd edilib.

Agentlik Qərb dövlətlərinin nüvə sazişi planına uyğun olaraq 2023-cü il oktyabrın 18-də başa çatması planlaşdırılan İrana qarşı silah sanksiyalarından imtina etməsinə istinad edib. Avropa gücləri və ABŞ sanksiyaların davam etməsinə səbəb kimi İranın nüvə sazişinə əməl etməməsini və Ukrayna müharibəsində Rusiyaya pilotsuz uçuş aparatları (PUA) verməsini göstərib.

Məsudu dəstəkləyən “Asr Iran” saytının siyasi redaktoru, “Araqçının bəyanatları nüvə probleminin həlli və müvafiq sanksiyaların ləğvi üçün yeni razılaşma əldə etmək lazım olduğunu və yeni plan əsasında danışıqlara başlamağı prioritet kimi göstərir”, – yazıb..

***

Araqçı dövlət televiziyasına bildirib ki, 2021-ci il danışıqları “nüvə sazişinə necə qayıtmaq barədədir və nüvə sazişinin məzmunu ilə bağlı heç bir danışıqlar aparılmayıb. İndi şərtlər bir az dəyişib və biz arenaya fərqli bir perspektivlə girməliyik. Əvvəlki danışıqlar formaları və nüvə sazişi bizim üçün istinad ola bilər, lakin eyni şəkildə tətbiq oluna bilməz. Yeni danışıqlar indi başlamalıdır. Bu asan olmayacaq, lakin biz əlimizdən gələni edəcəyik”, – deyib.

Danışıqları xalqa tətbiq edilən sanksiyaların dəyərini minimuma endirmək və sanksiyaların aradan qaldırılması üçün çalışmağı vəzifəsi olaraq gördüyünü ifadə edən Araqçı, “Bu məsələni gündəmimizə gətirəcəyik. Biz bu sahədə bütün praktiki, siyasi və hüquqi imkanlardan istifadə edəcəyik. Ümid edirik ki, bu istiqamətdə müsbət addım ata biləcəyik”.

Araqçı sözlərinə belə davam edib: “Biz iki strategiya izləyirik: Sanksiyaların ləğvi və aradan qaldırılması. Bununla belə, sanksiyaların ləğvi ilə bağlı müzakirələr ən yüksək prioritetdir. Sanksiyaları zərərsizləşdirməklə yanaşı, bizim üzərimizə düşən digər vəzifə də onların aradan qaldırılması üçün çalışmaqdır. Bu vəzifə Xarici İşlər Nazirliyinə aiddir. Biz indiyədək sanksiyaların ləğvini şərəflə davam etdirmişik və yenidən danışıqlar aparmağa və irəliləməyə çalışacağıq. Əgər sanksiyaları qaldıra bilsək, bu sahədə səylərimiz davamlı olacaq. Danışıqlar və ya başqa vasitələrlə bu məsələyə başlayacağıq. Biz lazımsız yerə tələsməyəcəyik və danışıqları çətin prosesə çevirəcəyik”.

Araqçı daha sonra jurnalistlərə bildirib ki, onun televiziya ilə verdiyi açıqlamalar nüvə sazişinin ölümü demək deyil: “Danışıqları davam etdirəcəyik... Bu sahədə lazımsız yerə nə tələsməyəcəyik, nə də  gecikməyəcəyik. Biz İran xalqının maraqlarını reallaşdırmaq üçün müxtəlif tərəflərlə məsləhətləşmələr aparacağıq”.

***

Araqçının bəyanatları Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin (MAQATE) direktoru Rafael Qrossinin İranın nüvə proqramı ilə bağlı böhranın həlli üçün diplomatiyaya qayıdışın zəruriliyi ilə bağlı sözlərini təsdiqləyib.

Qrossi Rusiyanın “İzvestiya” qəzetinə “Nüvə razılaşması hazırda heç nə demək deyil. Bu, sadəcə kağız üzərində mürəkkəbdir... Bunu heç kim tətbiq etmir və buna əməl etmir”, ­ deyib.

İranın Atom Enerjisi Təşkilatının rəhbəri Məhəmməd İslami Qrossinin yeni razılaşma tələbinə etiraz edərək, MAQATE-dən İrana qarşı tələblərini qoruma müqaviləsi çərçivəsində məhdudlaşdırmasını istəyib.

MAQATE-nin mayın 11-nə olan hesablamalarına görə, İranın 60 faiz saf zənginləşdirilmiş uran ehtiyatı, 90 faizə yaxın silah keyfiyyəti saflığı, üç ayda 20,6 kiloqram artaraq 142,1 kiloqrama çatdı.

İranın uran ehtiyatları fevralda 5 min 525,5 kiloqram olduğu halda, mayın 11-də 6 min 201,3 kiloqrama çatıb. Bu, 2015-ci il beynəlxalq müqaviləsində icazə verilən limitdən 30 dəfə artıqdır.

Qrossinin gələn ayın birinci yarısında, sentyabrın 16-20-də Vyanada keçiriləcək MAQATE Direktorlar Şurasının rüblük iclasından əvvəl Tehrana səfər etmək və Pezeşkianla görüşmək təşəbbüsünü təkrarlayacağı gözlənilir.

İran prezidentinin Nyu-Yorkda keçiriləcək Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) Baş Assambleyasına ilk dəfə qatılacağı bu görüşdən əvvəl İranın nüvə faylı bir daha İranla Qərb arasında diplomatik yolun qorunub saxlanmalı, yoxsa razılaşmanın əldə olunması ilə bağlı sual altında qalacaq. Köhnə saziş rəsmi olaraq ölü elan ediləcək və yeni bir razılaşma üçün danışıqların başlaması ilə bağlı müzakirələrin mərkəzində olacaq.