İranın Suriyadakı səfirliyində tapılan sənədin İranın Suriya ilə bağlı “böyük planını” ortaya qoyduğu iddia edilir.

Suriyada Bəşər Əsəd rejiminin süqutundan sonra Əsədin hakimiyyəti altında olan Suriyaya yaxın dövlətlər tərəfindən İranla bağlı yeni iddia irəli sürülüb.

“Reuters” xəbər agentliyinin xüsusi hesabatına görə, “İranın Suriyada imperiya ambisiyaları var idi”; Lakin “gizli səfirlik sənədlərinin” aşkarlanması ilə plan ifşa olundu. Agentliyinin məlumatına görə, İranın Suriya ilə bağlı “böyük planı” birbaşa onun siyasi arenadakı “əsas düşməni” olan ABŞ-ın “taktiki planından” götürülüb.

Buna uyğun olaraq, İkinci Dünya müharibəsindən sonra ABŞ Avropanı bərpa etmək üçün milyardlarla dollar xərclədiyi kimi, İran da vətəndaş müharibəsinin böyük dağıntılara səbəb olduğu Suriyada eyni addımı atacaqdı.

***

33 səhifəlik rəsmi araşdırmaya daxil edilən İranın proqramında Marşal Planına çoxlu istinad edilib. Sözügedən sənəd 2022-ci ilin mayına aiddir və İranın Suriyadakı iqtisadi siyasət bölməsi tərəfindən yazılıb. Sənəd 2024-cü ilin dekabrında Əsəd rejiminin süqut etdiyi ilin dekabrında İranın Dəməşqdəki səfirliyindən “Reuters” müxbirləri tərəfindən tapılıb.

Məlumata görə, iş orada və paytaxt Dəməşqin başqa yerlərində tapılan yüzlərlə digər sənəd arasında olub. Bu sənədlərə məktublar, müqavilələr və infrastruktur planları daxildir. Sözügedən sənədlər İranın “vətəndaş müharibəsi zamanı Əsədi xilas etmək üçün xərclədiyi milyardları necə geri almağı planlaşdırdığını” ortaya qoyur.

Suriya strategiyası sənədi “iqtisadi imperiyanın” yaradılmasını, eləcə də İranın Suriya üzərində təsirini dərinləşdirməyi nəzərdə tuturdu. Sənəddə “400 milyard dollarlıq fürsət”dən bəhs edilirdi. “Reuters”in məlumatına görə, bu “imperiya ümidləri” Əsədin devrilməsi ilə puça çıxdı.

***

Planın yerləşdiyi binanın sənədləri də iranlı investorların üzləşdiyi çətinlikləri göstərirdi. İddialara görə, sənədlər “Suriyanı gəlirli peyk dövlətə çevirmək üçün uğursuz cəhdlərə” də işıq salır.

Hesabat üçün “Reuters” ondan çox iranlı və suriyalı iş adamı ilə danışıb, sanksiyaların “boz zonasında yerləşmiş İran şirkətlərinin şəbəkəsini” araşdırıb və İranın tərk edilmiş investisiyalarından bəzilərinə baş çəkib. Bunlara dini obyektlər, fabriklər, hərbi obyektlər və s. Bu sərmayələrin hücumlar, korrupsiya, Qərbin sanksiyaları və bombardmanları səbəbindən pozulduğu bildirilib.

İranın hərəkətsiz investisiyaları arasında İran mühəndislik firması tərəfindən Latakiyada inşa edilmiş 411 milyon avroluq elektrik stansiyası da var. Suriyanın şərqindəki səhrada neft hasilatı layihəsi öz taleyinə buraxılıb. İranın dini lideri Ayətullah Əli Xameneyi ilə əlaqəsi olan bir xeyriyyə təşkilatının Fərat çayı üzərində inşa etdiyi dəmir yolu körpüsü illər əvvəl ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi koalisiyanın həyata keçirdiyi hava hücumu nəticəsində dağıdılıb.

***

“Reuters”in məlumatına görə, tərk edilmiş və qarət edilmiş səfirlikdə tapılan sənədlərdə qeyd olunan təxminən 40 layihə İranın ümumi investisiyalarının yalnız bir hissəsini təşkil edir. Agentliyin məlumatına görə, Suriyanın İran şirkətlərinə olan borcu müharibənin sonuna doğru ən azı 178 milyon dollara çatıb.

Hesabatda belə bir qiymətləndirmə yer alırdı: “Nəhayət, İranın Marşal planını təqlid etmək və Suriyanın da daxil olduğu iqtisadi imperiya qurmaq ümidi daha çox Amerikanın İraq və Əfqanıstandakı xətti ilə idi”. İran hökumət rəsmiləri “Reuters”in tapıntıları ilə bağlı şərh tələblərinə cavab verməyiblər.

Məlumata görə, İranın Suriyadakı iqtisadi planlarını həyata keçirmək vəzifəsi İran İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun (SEPAH) tikinti meneceri Abbas Əkbərinin üzərinə düşüb. Əkbərinin komandası tədqiqatı model kimi Marşal Planından istifadə edərək aparıb. Əkbəri SEPAH üzvlərinə mülki layihələrdə maddi-texniki təminat məsələlərində köməklik göstərməyi tapşırdı. “Reuters” həmçinin Dəməşqdəki səfirlikdə Əkbərinin imzası ilə məktublar tapıb. Sənədlərdə Əkbərinin dəstəklədiyi layihələrin təfərrüatları və xərclədiyi pulların siyahlısı var idi.

***

İranın Suriyaya girişi daha da qədimlərə gedib çıxır. İranın infrastruktur nəhəngi “Mapna Group” Dəməşq yaxınlığında elektrik stansiyasının genişləndirilməsi üçün ilk müqaviləsini 2008-ci ildə imzalayıb. 2011-ci ilin dekabrında vətəndaş müharibəsinin başlaması ilə Mapna da bu vəziyyətdən təsirləndi. Lakin zaman keçdikcə şirkət ölkəyə investisiyalarını dərinləşdirməyə başlayıb. Şirkət Suriyada nə qədər xərclədiyi və ödənişlərin alınıb-alınmadığı barədə heç bir açıqlama verməyib.

“Reuters”in məlumatına görə, şirkət həm də vaxtaşırı Əkbəridən logistik yardım alırmış. Suriyadakı digər İran şirkətləri də Mapna ilə eyni təhlükəsizlik və maliyyə problemləri ilə üzləşib. Məlumata görə, Mapna, “Copper World” və digər şirkətlər problem yaşamaqda davam etdiyi üçün İran Suriyadakı investisiyalarını ikiqat artırıb.

Digər tərəfdən, İran və Suriya 2015-2020-ci illər arasında bir sıra sazişlər imzalayıb ki, Tehran borclarını qaytara bilsin. Bu müqavilələr İrana kənd təsərrüfatı üçün torpaq sahəsi, mobil telefon operatoru olmaq üçün lisenziya, mənzil layihələri, fosfat mədən hüquqları və neft kəşfiyyatı müqavilələri təmin edirdi. Lakin bu layihələrin bir çoxu həm də sanksiyalar, əmək və təhlükəsizlik problemləri ilə üzləşib.

Bu arada İran “başqa ölkələrlə sövdələşmələri itirməyə” başladı. Əkbərinin İqtisadi İnkişaf Mərkəzi öz araşdırmalarında qeyd edib ki, Suriyanın digər əsas müttəfiqi Rusiya əsas diqqətini ölkədə neft və qaz kimi gəlirli sektorlara yönəldir.

***

Əkbərinin nəzarəti altında hazırlanan və Marşal Planına istinadlar daxil edilən araşdırmada İranın Suriyada bankçılıq və nəqliyyat problemlərindən tutmuş, təhlükəsizlik və bürokratiyaya qədər üzləşdiyi bir sıra problemlər açıqlanıb.

Sənəddə digər ölkələrin təfərrüatlı adı çəkilməsə də, Suriyanın İranın İsraillə mübarizəsinin “cəbhə xəttində” olduğu bildirilir.

2024-cü ilin dekabrında Əsəd rejiminin devrilməsi “Əkbərinin Suriya planına pərdənin düşməsi” demək idi.