1939-cu il sentyabrın 1-də I Dünya Müharibəsində məğlub olan Almaniyada hakimiyyəti ələ keçirən nasist diktatoru Adolf Hitlerin Polşaya hücumu ilə başlayan İkinci Dünya müharibəsində təxminən 80 milyon insan həyatını itirdi.

Birinci Dünya Müharibəsindən təxminən 20 il sonra, bu gün Avropada yüksəlişdə olan ifrat sağçı və irqçi birləşmələrin istinad etdiyi və əsasları Almaniyada Nasyonal Sosializm (Nasist) ideologiyası hakimiyyətə gəldikdən sonra 1933-cü ildə bünövrəsi atılan müharibə muzakirəsi, 1938-ci ildə nasist diktatoru Hitlerin Avstriya və keçmiş Çexoslovakiyanı öz ərazisinə birləşdirməsindən sonra reallığa çevrildi.

85 il əvvəl Almaniyanı dünya imperiyasına çevirmək arzusuna uyğun olaraq Hitlerin absurd səbəblərlə qonşusu Polşaya hücumu ilə başlayan müharibə sürətlə bütün dünyaya yayıldı.

İrqçi, antisemit, antidemokratik bir ideologiyanın utopik xəyalları uğrunda başlayan müharibə, milyonlarla insanın ölümünə, soyqırıma, müharibə cinayətlərinə, atom bombalarından istifadə edərək bəşəriyyətin yaratdığı ən böyük fəlakətə çevrildi.

***

Avstriya və Çexoslovakiyanı bir növ öz ərazisinə qatan Almaniyanın gözünü Polşaya dikməsi fransızlar və ingilislər üçün qırmızı xəttin keçməsi demək idi.

1933-39-cu illərdə Almaniyada hakimiyyəti ələ keçirən Hitlerin hərəkətlərinə göz yuman Böyük Britaniya və Fransa Polşa işğalına qarşı susqunluğu pozaraq sentyabrın 3-də nasistlərə qarşı müharibə elan etdilər.

***

Avropada Hitlerin başlatdığı müharibəyə paralel olaraq Uzaq Şərqdə ekspansionist siyasət yürüdən keçmiş Yaponiya İmperiyası 1937-ci ildə Çinə hücum etdi və daha sonra 1938-ci ildə sərhəddəki gərginliyi əsas gətirərək keçmiş Sovet İttifaqına müharibə elan etməklə fəlakətin böyüməsinə səbəb oldu.

Yaponlar 1941-ci ilin noyabrında “Pearl Harbora” limanına hücum edərək neytral qalacağını bəyan edən ABŞ-ın müharibəyə qarışmasına rəvac verdi. Almaniya və İtaliya da Yaponiyaya müharibə elan edən ABŞ-a müharibə elan etdi.

***

1936-cı ildə italyan faşist diktatoru Benito Mussolini ilə Hitler arasında qurulan ittifaqa uyğun olaraq, Mussolini 1940-cı ildə Afrika koloniyaları olan Fransa və İngiltərəyə hücum etmək qərarına gəldi. Bu vəziyyət müharibənin Aralıq dənizi ilə yanaşı Afrikaya da yayılmasına səbəb oldu.

Bu ölkə Polşanın işğalından əvvəl Berlin və Moskva arasında bağlanmış hücum etməmək paktı səbəbindən iki güc arasında bölünmüşdüsə, Sovetlər bu paktdan fürsət kimi istifadə edərək Finlandiyanı, Baltikyanı ölkələrin əksəriyyətini və Rumıniyanın bəzi hissələrini ilhaq etdi.

Fransa başda olmaqla bir çox Avropa ölkəsini işğal edən Hitler Moskva ilə bağladığı müqaviləyə məhəl qoymayaraq 1941-ci ildə Sovet İttifaqına hücum etdi. Alman diktatorunun bu gözlənilməz addımı böyük bir cəbhənin açılmasına səbəb oldu və müharibənin tərəflərinin müəyyənləşdirilməsinə şərait yaratdı.

***

Dünyanın 60-dan çox ölkəsinin birbaşa və ya dolayısı ilə iştirak etdiyi İkinci Dünya Müharibəsində iki əks ittifaq yaradıldı.

Almaniya, İtaliya və Yaponiyanın rəhbərlik etdiyi “Ox” adlı ittifaqa İngiltərə və ABŞ-ın başçılıq etdiyi Qərb dövlətlərinin, daha sonra Sovet İttifaqı və Çinin də qoşulduğu “Müttəfiqlər” qarşı çıxdı.

Təxminən 4 qitədə quru, hava və dəniz qüvvələrinin qarşı-qarşıya qaldığı müharibəyə 110 milyona yaxın insan cəlb olunub.

***

Dünyanı təsir edən müharibəyə İrlandiya, İsveç, İsveçrə, İspaniya və Portuqaliya müdaxilə etmədiyi halda, əslində müharibəyə qatılmayan Türkiyə 1945-ci ildə “Müttəfiqlər”ə qoşulduğunu açıqladı.

1939-1941-ci illərdə müharibənin həlledici tərəfi olan “Berlin-Roma-Tokio oxu” Yaponiyanın ABŞ-a hücumundan və Almaniyanın Rusiya ilə bağladığı paktı pozmasından sonra qan itirməyə başladı.

***

Qabaqcıl silahları və yaxşı təchiz olunmuş canlı qüvvəsi ilə ABŞ-ın və Böyük Britaniyanın rəhbərlik etdiyi ittifaqın müttəfiqlərin yanında olması onların əlini ciddi şəkildə gücləndirdi.

Bununla belə, müharibənin ən mühüm dönüş nöqtələrindən biri Rusiyanın cənubunda yerləşən Stalinqradda (sonralar şəhərin adı dəyişdirilərək Volqoqrad olub) döyüşü, digər mühüm hadisə isə müttəfiq qüvvələrin Fransanın şimalında yerləşən Normandiyaya desant endirməsi oldu.

Mütəxəssislərin Hitlerin ən böyük strateji səhvi hesab etdikləri Rusiyaya hücum faşist Almaniyası üçün sonun başlanğıcı oldu. 1942-1943-cü illərdə davam edən Stalinqrad döyüşündə şiddətli toqquşmalar və soyuq qış şəraiti səbəbindən 2 milyona yaxın əsgər həlak olub. Qızıl Ordunun buradakı qələbəsi “Ox” ittifaqının şərqdə gücünü itirməsinə və Rusiyanın əks-hücum əməliyyatına başlamasına yol açdı.

1944-cü ildə Müttəfiq qüvvələrin Fransada Normandiyaya desant çıxarması, şərqdə ruslar və qərbdə anti-Hitler koalisiyasının açdığı iki cəbhə Almaniyanı küncə sıxışdırdı.

Sovet İttifaqı və Qərb dövlətləri 1945-ci ildə Almaniyanı işğal etdikdən sonra Berlində ilişib qalan Hitler və həyat yoldaşı Eva Braun 1945-ci il aprelin 30-da intihar etdilər. 1945-ci il mayın 8-də nasistlərin qeyd-şərtsiz təslim olmaları ilə Avropada müharibə başa çatdı.

***

Almaniya və İtaliyanın itkilərinə baxmayaraq müttəfiqlərin şərtlərini qəbul etməyən Yaponiya, verdiyi itkilərə baxmayaraq təslim olmaqdan imtina etdikdən sonra ABŞ 1945-ci il avqustun 6-da Xirosimaya, 9-da isə Naqasakiyə ilk atom bombalarını ataraq Tokio rəhbərliyini təslim olmağa məcbur etdi. İkinci Dünya Müharibəsi 2 sentyabr 1945-ci ildə Yaponiyanın rəsmi kaputilyasiya sazişini imzalaması ilə başa çatdı.

***

Təxminən 80 milyon insan bu qlobal müharibədə həlak oldu. Onların təxminən 60 milyonu silahlı münaqişələrdə, 20 milyonu isə aclıq, epidemiyalar və müxtəlif xəstəliklər səbəbindən həyatını itirdi.

Antisemit nasistlər 6 milyona yaxın yəhudini qətlə yetirərək bu xalqa qarşı soyqırım törədiblər. Müharibə və bəşəriyyətə qarşı cinayətlərin törədildiyi 6 illik müddət ərzində nasist ideologiyası tərəfindən arzuolunmaz hesab edilən və “ari irqi sayılmayan” qaraçılar və əlillər də qətlə yetirilib.

Alman tədqiqatçıları əsir düşərgələrində anesteziya tətbiq etmədən hərbi əsirlər və mülki şəxslər üzərində müxtəlif təcrübələr apararkən, bu təcrübələrdə bir çox insan həlak və ya şikəst oldu.

Keçmiş Sovet İttifaqının Sibir bölgəsində İosif Stalinin diktaturası dövründə məcburi əmək düşərgələrində bir çox hərbi əsirlərin şiddətli soyuqluq, qida çatışmazlığı və qeyri-gigiyenik şəraitdən öldüyü təxmin edilir.

İkinci Dünya müharibəsində ən çox itki verən ölkə Sovet İttifaqı oldu. Ümumilikdə 27 milyon sovet vətəndaşı dünyasını dəyişdi ki, onlardan 13 milyonu əsgər idi. 6 milyon polyakın qurban olduğu müharibədə 6 milyon 500 minə yaxın alman həlak oldu. Müharibənin aparıcı ölkələrindən biri olan Böyük Britaniya təxminən 330 min vətəndaşını, müharibədə iştirak etməyən Britaniya koloniyası olan Hindistan isə 3 milyondan çox vətəndaşını itirib.

***

Soyqırım və müharibə cinayətləri kimi bəşəriyyətə qarşı böyük cinayətlər törədən nasist və yapon zabitlər müxtəlif məhkəmələrdə ölüm və ya ömürlük həbs cəzasına məhkum ediliblər.

Müharibədən dərhal sonra soyqırım və insanlığa qarşı cinayətlər yenidən müəyyən edildi və müharibədə qalib gələn 5 ölkənin daimi üzv olduğu Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) yaradıldı.

***

Müharibədən sonra dünyada tarazlıq dəyişdi. Avropa ölkələri qüdrətini itirərkən, ABŞ və Sovet İttifaqı atom bombasının təsiri ilə iki super dövlət kimi önə çıxdı.

Böyük Britaniya, Fransa və Hollandiya kimi müstəmləkə ölkələri Afrikada əsarətdə olan dövlətlərin müstəqilliklərinə mane ola bilmədi.

Kommunist Rusiyası ilə kapitalist ABŞ arasında ideoloji qarşıdurma soyuq müharibə dövrünün başlamasına səbəb olduğu üçün dünya iki qütbə bölündü.

Almaniya və Koreya kimi ölkələrin parçalandığı bu proses 1989-cu ildə Berlin divarının yıxılması və 1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılması ilə sona çatdı.

***

1949-cu ildə, soyuq müharibə dövrünün lap əvvəlində ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi kapitalist bloku Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatı (NATO) adlı beynəlxalq hərbi ittifaq yaratdı. Buna cavab olaraq keçmiş Sovet İttifaqının rəhbərliyi ilə 8 sosialist ölkəsi 1955-ci ildə Varşava Müqaviləsi imzaladı.