Dünyanın orta və müasir dövr tarixçiləri, Azərbaycanın və azərbaycanlı türklərin şərq imperiyalarının idarə olunmasında əvəzsiz rolunu qəbul edirlər. İranın müasir tarixçiləri isə türklərin rolunu gizlətmək üçün müxtəlif üsullara əl atır, “türk” sözünü yalnız mənfi kontekstdə – talan və qətllə əlaqələndirərək istifadə edirlər. Lakin bu cəhdlərə baxmayaraq, İran dövlətçiliyinin əsas dayağının türk elementi və Azərbaycan bölgəsi olduğu gerçəyini gizlətmək mümkün deyil.

Orta əsrlərdən, xüsusilə Səfəvi dövlətinin qurulmasından etibarən, Azərbaycan həm Şeyx Səfiəddin Ərdəbilinin türbəsi, həm də Səfəvi sülaləsinin iqtisadi-hərbi dayağı kimi önəmli rol oynayıb. O dövrün klassik mənbələrində türk və tacik (indiki tarixşünaslıqda “iranlı” adlandırılan) elementləri əsas siyasi qüvvələr kimi qeyd olunub.

Təbrizin vəliəhd şəhəri olması, azərbaycanlı siyasi şəxslərin (əsasən türklər və az sayda kürd) vəliəhdin ətrafında toplanmasını təmin edirdi. Bu sistem onların Tehrana keçidini və dövlətin müxtəlif bölgələrinə vali kimi təyin olunmasını asanlaşdırırdı. Lakin Məşrutə hərəkatı və Birinci Dünya Müharibəsi bu sistemi pozdu. Vəliəhdlik ləğv olundu və Azərbaycan bu statusdan məhrum edildi.

Pəhləvi hakimiyyəti və mərkəzləşdirilmiş yeni İranın qurulması vəziyyəti daha da ağırlaşdırdı. 1950-ci illərə qədər azərbaycanlı siyasi şəxslər – baş nazirlər, nazirlər, parlament və senat üzvləri – demək olar ki, siyasi səhnədən silindi.

İslam İnqilabından sonra, Azərbaycan xalqının inqilab liderindən fərqli dini rəhbərə meyli səbəbindən, azərbaycanlıların inqilab sonrası siyasətdən uzaqlaşdırılması prosesi başladı. Bununla belə, bir dövr vardı ki, prezident, baş nazir, Ali Məhkəmə sədri və Ekspertlər Məclisi azərbaycanlı türklərin əlində idi.

Yezd, Kirman və Semnan vilayətlərindən olan şəxslərin prezident seçilməsi ilə azərbaycanlıların siyasi nüfuzu azaldı. Lakin daha sonra, əvvəllər Maku qubernatoru və Ərdəbil valisi olmuş qeyri-türk bir şəxsin prezident seçilməsi ilə “Urmiya dairəsi” adlanan bir qrup İran siyasətində güc sahibi oldu.

Son on ildə bu tendensiya da zəifləyib. Hazırda Tehranda yaşayan azərbaycanlı siyasi şəxslərin sayı azalıb və bu, hökumətdə az sayda nazir və millət vəkilinin təmsil olunması ilə nəticələnir. Bu vəziyyət yalnız o zaman dəyişə bilər ki, Təbrizin Qacar dövründəki vəliəhd statusu bərpa olunsun – məsələn, Qalibafın “Təbrizi İranın ikinci paytaxtı” elan etmə təklifi həyata keçirilsə.