Azərbaycanlıların qədim dini nə şamanizm, nə də zərdüştlük idi. Bizim ən qədim inancımız Tanrıçılıq dini idi. Bu dində, digər dinlərdə rast gəlinən nəhəng ibadətgahlar və məbədlər çox yayğın deyildi. Onların yerinə, “ocaq” adlanan müqəddəs yerlər təbiətin içində, xüsusilə od yandırılan və ayinlərin icra olunduğu məkanlarda qurulurdu.

Bu ocaqlar aşağıdakı təbiət elementləri üzərində formalaşırdı:

Dağlar və təpələr — Tanrıya yaxınlaşmaq və dua etmək üçün yüksək məkanlar müqəddəs sayılırdı.

Ağaclar və meşələr — Xüsusilə qədim və iri ağaclar, ruhların məskəni kimi qəbul olunur və hörmətlə yanaşılırdı.

Sular (göllər, çaylar, bulaqlar) — Su həyatın mənbəyi olduğu və təmizlik rəmzi sayıldığı üçün müqəddəs bilinirdi.

Ocaq yerləri — Od yandırılan və dini mərasimlərin keçirildiyi xüsusi sahələr idi. Od, həm də arınma və işıq rəmzidir.

Azərbaycanda ocaqlardan qalan irs

Tanrıçılıq inanclarının izləri bu gün də Azərbaycanda görünməkdədir. Bir çox müqəddəs məkan hələ də “ocaq” adı ilə tanınır. Onların bir hissəsi İslam dini ilə uyğunlaşdırılaraq ziyarətgah kimi fəaliyyət göstərsə də, kökündə tanrıçılıqdan qalan müqəddəslik duyğusu yatır.

Nümunə olaraq:

Ziyarətgahlar və pirlər — Azərbaycanın bir çox kənd və şəhərindəki pirlər, əsasən qədim Tanrıçılıq dövründə müqəddəs sayılan dağ, bulaq və ya ağac yanında formalaşıb. Bu yerlər hələ də “ocaq” adı ilə xatırlanır. İnsanlar burada dilək tutur, qurban kəsir və şam yandırırlar.

Qaya oyma və daş heykəllər — Bəzi qədim türk tayfalarından qalmış qaya üzərində oyma və balbal adlı daş heykəllər, o dövrün ibadət formaları və mənəvi quruluşu haqqında məlumat verir.

Azərbaycanın milli şairi Bulat Qarachorlu (Səhənd) bu inancların dilimizdə və mədəniyyətimizdə yaşadığını göstərərək belə deyir:

“Hələ də, hələ də bizim yerlərdə,
Sadə insanların andı çıraqdır.
Xalqın arasında, kənddə, şəhərdə
Müqəddəs yerlərin adı ocaqdır.”

Dil və yaddaşda yaşayan ocaq

Azərbaycanın qədim Tanrıçılıq inancları od, su, dağ və ağac kimi təbiət elementlərini müqəddəs sayırdı. Bu inancların mərkəzi, ibadətgah deyil, “ocaq” adlanan təbii məkanlardı – çünki Tanrı uzaq səmada deyil, göz önündəki təbiətdə hiss olunurdu.

Bu misralar Tanrıçılıq irsinin xalqımızın gündəlik həyatında və inanclarında nə qədər dərin köklərə sahib olduğunu açıq şəkildə göstərir. Azərbaycan mədəniyyəti və mənəvi keçmişi, min illər əvvəldən gələn Tanrıçılıq inancının zəngin mirasını bu günə qədər daşıyır.

İslam bölgəyə gəldikdə bu müqəddəs məkanlar birdən-birə dəyişmədi. Əksinə, xalq o ocaqları İslamla uyğunlaşdırdı:

– Od olan yerlər şama çevrildi,

– Bulaq olan məkanlarda dua edilməyə başlandı,

– Dağ başları “pirlərə” çevrildi, amma yüksəklik simvolikası qorundu.

Bu dəyişmə inkar yox, uyğunlaşma idi. “Ocaq” anlayışı həm Tanrıçılığın ruhani dərinliyini, həm də İslamın şəriət formasını özündə birləşdirərək sinkretik bir dəyərə çevrildi.

Bugün “ocaq” təkcə fiziki yer deyil:

– “Ailə ocağı” — mənəvi bağların başladığı yer;

– “Pirin ocağı” — ruhani mərkəz;

– “Ocağım sönməsin” — yaşam enerjisini qorumaq arzusu.

Bu ifadələr dildə yaşamaqla yanaşı, xalq yaddaşında min illərin inanclarının simvolik daşıyıcısına çevrilib. Şam yandırmaq, dua etmək, niyyət tutmaq — bütün bunlar Tanrıçılıqdan İslama keçən mərasimlərin bugünkü izləridir.

Coğrafi xəritə — ocaqların yayılma sahəsi

Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində müqəddəs “ocaq” adlanan yerlər hələ də yaşayır. Onların yerləşməsi təkcə təbiətə bağlı deyil, həm də tarixi və etnik kontekstlə əlaqəlidir:

Bu coğrafi paylanma ocaqların xalq yaddaşında necə sistemləşdiyini və mədəni miras formasında necə qorunduğunu göstərir.

Modern dövrdə belə, “ocaq” düşüncəsi yenidən aktualdır. Gənclər “öz ocaqlarına qayıtmaq” deyərkən, əslində sadəcə coğrafiyaya yox, kökə, ruhani mərkəzə və mənəvi taraza qayıtmaqdan danışırlar.

Bu dönüş həm identitetin bərpası, həm də tarixlə çağdaşlıq arasında körpü yaratmaqdır. “Ocaq” sözü təkcə keçmişin mirası deyil, gələcəyin ruhudur.

Ocağın çağdaş yaddaşdakı izləri

Bugünkü Azərbaycan cəmiyyətində “ocaq” sözü təkcə etno-reli̇ji mənşəyə aid deyil — o, həm də kökə bağlılıq, mənəvi sabitlik və sosial davamlılıq simvoludur. İnsanlar “ocaq başında toplaşmaq” deyərkən əslində inamın, etibarın, ailənin və kökün birləşdiyi məkanı nəzərdə tuturlar. Bu məkan — fiziki ocaqdan daha çox, daxili istiliyin, məntiqi sükunətin, duanın enerjisinin toplanma yeridir.

Məsələn: Bayramlarda “ocaq başında şam yandırmaq” bir dua deyil, həm də mədəni yaddaşın canlandırılmasıdır. Dədələrin, anaların danışdığı “ocaq nağılları” uydurma deyil – onlar Tanrıçılıq dövründən ötürülən arxetip kodlardır.

Cəmiyyətin sürətlə dəyişən strukturunda, insanlar yenidən mənəvi dayaq nöqtələri axtarırlar. Ocaq bu mənada ideoloji deyil, arxetipik bir dəyər kimi özünü bərpa edir. Gənclər “öz ocağına qayıtmaq” deyərkən ruhani bir mərkəzə dönürlər — bu, nə fiziki evdir, nə də məscid, o — tarixi kimliyin yanan çırağıdır.

Mədəni kodlaşdırma – ocağın simvolik izləri

Tanrıçılıq inancından İslama keçiddən sonra “ocaq” anlayışı bir sıra yeni formalarla dilimizə və gündəlik həyata yerləşdi:

– “Ocağı yanmaq” — bir ailənin ya da yerin müqəddəsliyi və davamlılığı;

– “Ocaq başına getmək” — niyyət tutmaq, qoruyucu gücə bağlanmaq;

– “Çırağ bağlamaq” — Tanrıya işıq göndərmək, dua niyyəti;

– “Ailə ocağı”, “dədə ocağı”, “pir ocağı” — fiziki məkan yox, mənəvi və etnik kimlik mərkəzi.

Bu ifadələr sadəcə dilin bəzəyi deyil — bu, min illik inanc kodlarının dildə yaşayan simvolik formasıdır.

Dini sinkretizm — Tanrıçılıq və İslamın ehtiramlı qovuşması

Ocaqlar zamanla İslamın daxilində duaya açılan qapıya çevrildi, lakin öz köklərindən ayrılmadı. Bu birlik aşağıdakı formalarda təcəssüm etdi:

– Pirlər ocaq oldu, amma od elementini qorudu: Şamlar yanır, odu təmsil edir.

– Bulaqlar dini abidəyə çevrildi, amma təmizlik rəmzini saxladı.

– Dağlar ziyarət məkanına döndü, amma yüksəklik simvolikasını itirmədi.

– Ayinlər şəriət formasına çevrilsə də, xalq inancları ilə iç-içə qaldı.

Bu sinkretizm nəticəsində Tanrıçılıq təkcə keçmişin mirası olmadı — o İslamla iç-içə yaşayan mədəni enerji halına gəldi.