Federal Ehtiyat Sistemi (FED) tarixinin ən ciddi müstəqillik təhdidi ilə üz-üzədir. Donald Tramp, FED-in İdarə Heyətinin Liza Kuk (Lisa Cook) barəsində ipoteka fırıldağı iddiası ilə vəzifədən uzaqlaşdırma təşəbbüsünə start verib ki, bu da mərkəzi bank tarixində misilsiz hadisədir. Kukun federal məhkəmədə açdığı iddiada göstərilir ki, Tramp “uydurma” bəhanələrlə 2038-ci ilə qədər müddəti olan vəzifədə boşluq yaratmağa çalışır. Federal Mənzil Maliyyəsi Agentliyinin direktoru Bill Pulte, Kuk barəsində ikinci cinayət şikayətini təqdim edib. Ağ Evin sözçüsü Kuş Desai, prezidentin “qanuni səlahiyyətindən istifadə etdiyini” müdafiə edir.

Trampın FED-ə təzyiqləri kəskin şəkildə artıb – birinci dönəmində ayda 2-3 dəfə faiz endirimi çağırışı edirdisə, ikinci dönəmdə bu say qatlanıb. FED binasındakı təmir zamanı qoruyucu dəbilqə taxaraq Cerom Pauellə (Jerome Powell) media qarşısında hesabat tələb etməsi, qubernator Kukun ipotekası üzərindən korrupsiya iddialarına qədər misilsiz müdaxilələr müşahidə olunur. FED qubernatoru Kristofer Valler (Christopher Waller) sentyabrdan etibarən faiz endirimlərini dəstəklədiyini açıqlayıb, növbəti 3-6 ayda uçot dərəcəsinin 125-150 baza bəndi azala biləcəyini deyib. Lakin 50 baza bəndlik endirimi dəstəkləmir.

Latviyanın Mərkəzi Bankının rəhbəri Martins Kazaks (Martins Kazaks) Jackson Hole konfransında vəziyyəti belə izah edib: “Mərkəzi bankçılıq at tərbiyəsinə bənzəyir. Əgər inam varsa, zərif toxunuşlarla istiqamətləndirə bilərsiniz. Lakin bu inam itirilərsə, sərt və travmatik üsullara əl atmaq məcburiyyətində qalacaqsınız.” FED-in şəxsi istehlak xərcləri (PCE) inflyasiyasının ilin sonuna 2,6%-dan 3%-ə yüksələcəyini gözlədiyi halda faiz endirimi edə bilməsi yalnız yüksək etibarlılıqla mümkündür.

Beynəlxalq Hesablaşmalar Bankının (BIS) araşdırması pul siyasətində paradiqma dəyişikliyini ortaya qoyur: inflyasiyanın önəmi azalır, istehsal, işsizlik və maliyyə sabitliyi daha çox önə çıxır. “Wall Street Journal” qəzetindən Ceyms Makintoş (James Mackintosh), bazarların laqeyd reaksiyasının yanıltıcı ola biləcəyini, Argentina, Türkiyə və ya Zimbabve nümunələrində olduğu kimi mərkəzi bank müstəqilliyinin itirilməsinin fəlakətə gətirib çıxara biləcəyini vurğulayır. 30 illik istiqraz gəlirliliyi cəmi 5 baza bəndi artsa da, 2 illik istiqraz alıb 30 illik satmaq FED-in həddindən artıq yumşaq siyasət səhvi etməsi halında sərfəli strategiya ola bilər.

Ticarət müharibələri və tarif siyasətləri

Tramp administrasiyası milli təhlükəsizlik tariflərini aqressiv şəkildə genişləndirir. Polad və alüminiuma əlavə olaraq 400 yeni məhsul xətti daxil edilib, 50% tarif tətbiq olunur. Yarımkeçiricilər, ağır yük maşınları, dərmanlar, emal olunmuş kritik minerallar, kommersiya təyyarəsi hissələrinə yeni tariflər yoldadır. “Section 232” səlahiyyəti çərçivəsində tətbiq olunan bu tariflər, qarşılıqlı tariflər məhkəmədə ləğv olunacağı təqdirdə sığorta siyasəti rolunu oynayır. Şirkətlər ildə üç dəfə əlavə məhsul üçün müraciət edə biləcək – sentyabr, yanvar və sonrakı turda.

Hindistana 50% tarif tətbiqi qüvvəyə minib. “Global Trade Research Initiative” hesabatına görə, 86,5 milyard dollarlıq ixracın 66%-i rəqabət qabiliyyətini itirəcək. Tekstil, zinət əşyaları, xalça, mebel sektorlarında 70% ixrac azalması gözlənilir. İxrac 37 milyard dollar geriləyərək 49,6 milyard dollara düşə bilər, ÜDM artımı isə 6,5%-dən 5,6%-ə enə bilər. Dərman və elektronika daxil 30%-lik hissə azaddır. Çin, Vyetnam, Meksika boşalan bazarı doldurarkən, Türkiyə xalça sektorunda fürsət qazana bilər.

“De minimis” istisnası ləğv olunur – 800 dollardan aşağı gömrüksüz göndərişlər saat 12:01-dən dayandırılır. “Etsy” səhmləri 14%, “eBay” 6%, “Shopify” isə 1% dəyər itirib. Bir çox ölkənin poçt xidməti əməliyyat qeyri-müəyyənliyi səbəbindən ABŞ-a göndərişləri dayandırıb. Altı aylıq keçid dövründə ölkəyə məxsus tarif dərəcəsi və ya 80-200 dollar arası sabit ödəniş seçimi təqdim olunacaq. Trampın sabiq müşaviri Piter Navarro (Peter Navarro), dəyişikliklərin ildə 10 milyard dollar əlavə tarif gəliri gətirəcəyini, minlərlə iş yeri yaradacağını iddia edir.

Şirkətlərin xərcləri artır. “Caterpillar” tarif xərclərinin 1,8 milyard dollara yüksəldiyini açıqlayıb. “Ford” 2 milyard dollar, “Best Buy”, “Ace Hardware”, “Williams-Sonoma” isə qiymət artımları tətbiq edir. “Cleveland-Cliffs” şirkətinin rəhbəri Lourenko Qonkalves (Lourenco Goncalves) tariflərdən məmnun olduğunu bildirir: “Amerika bazarı ədalətsiz ticarətə qurban getməyəcək.” Lakin “SGB-SMIT” şirkətindən Ken Fedor böyük transformator xərclərinin 30% artacağını, ABŞ-da kifayət qədər elektrik poladının istehsal olunmadığını qeyd edir. Robot texnikası avadanlıqlarına tariflər zavod avtomatlaşdırmasını bahalaşdırır – “Association for Advancing Automation” təşkilatının rəhbəri Cef Bernstayn (Jeff Burnstein), ABŞ-da robot istehsalı olmadığını, tariflərin istehsalı geri gətirmə cəhdlərini zəiflədiyini vurğulayır.

Dövlət kapitalizmi və korporativ müdaxilələr

Tramp administrasiyasının “Çin tipli kapitalizm” modeli daha aydın görünür. “Intel”dən 10% pay, “Nvidia”dan gəlirlərin 15%-i, “Advanced Micro Devices” şirkətindən hissə tələbi müzakirə olunur. “Nippon Steel”-“US Steel” anlaşmasında “qızıl pay” istəyir. “Apple” rəhbəri Tim Kuk (Tim Cook) ilə görüşdə “ABŞ-da zavod quran şirkətlərdə dəyişiklik olmayacaq” vədi verilib. “Goldman Sachs”ın baş iqtisadçısını inflyasiya risklərini vurğuladığına görə işdən qovmaq hədəsi, Əmək Statistika Bürosunun rəhbərini işsizlik göstəricilərini açıqladığı üçün vəzifədən uzaqlaşdırmaq – bunlar artıq Siyasi Büro (Politbüro) üsullarına bənzəyir.

“Cato Institute” ekspertlərindən Adam Mişel (Adam Michel) yazır ki, Trampın yaradıcı gəlir mənbələri – patent haqları, miqrasiya vergiləri, şirkət müqavilələrindən tutulmalar – 7 trilyon dollarlıq illik federal xərclər və 3 trilyon dollarlıq kəsir qarşısında çox cüzidir. Ən yaxşı halda tarif gəlirləri 500 milyard dolları keçməyəcək, mövcud 1,8 trilyon dollarlıq büdcə kəsiri ilə müqayisədə isə yetərsizdir.

Hüquqi mübarizə (lawfare) strategiyası genişlənir. “Wall Street Journal” köşə yazarı Kimberli Strassel (Kimberley Strassel) qeyd edir ki, Tramp Demokratlardan fərqli olaraq geniş miqyasda hərəkət edir: Ceyms Komi (James Comey), Cek Smit (Jack Smith), Con Brennan (John Brennan), Adam Şiff (Adam Schiff), Letisiya Ceyms (Letitia James), Fil Merfi (Phil Murphy), Endryu Kuomo (Andrew Cuomo), Liza Kuk, (Lisa Cook), Con Bolton (John Bolton), Mayls Teylor (Miles Taylor), Kristofer Krebs (Christopher Krebs), Kris Kristi (Chris Christie) daxil uzun siyahı var. “Adi” ittihamlar – ipoteka fırıldağı, yalan bəyan, sənəd qarışdırma – vasitəsilə çoxlu hədəfə yönəlir. Tramp açıq şəkildə “NO ONE IS ABOVE THE LAW!” (Heç kim qanundan üstün deyil!) şüarı ilə “Bridgegate” işini yenidən araşdırmağı təklif edir.

Xəstəliklərə Nəzarət və Profilaktika Mərkəzi (CDC) böhranı dərinləşir. Direktor Süzan Monarez (Susan Monarez) vəzifədən uzaqlaşdırılıb, ardınca Debra Houri (Debra Houry), Demetri Daskalakis (Demetre Daskalakis) və Daniel Cernigan (Daniel Jernigan) istefa verib. Robert Kennedi (Robert Kennedy Jr.), CDC-nin “COVİD-19” pandemiyası dövründəki “dərin kök salmış problemlərini” aradan qaldırdığını iddia edir. Peyvənd komitəsinin üzvləri dəyişdirilərək yerinə peyvənd əleyhdarları təyin olunub. Ərzaq və Dərman Administrasiyası (FDA) yeni “COVİD-19” gücləndirici peyvəndlərini daha məhdud əhali qrupu üçün təsdiqləyib. Tramp isə qapalı toplantılarda “Pfizer” rəhbəri Albert Bourladan (Albert Bourla) “COVİD-19” peyvəndindən nə qədər pul qazandıqlarını zarafatla soruşur, lakin ictimaiyyət qarşısında “Operation Warp Speed” proqramını tərifləyə bilmir.

Fransada siyasi çıxmaz

Fransada siyasi çıxmaz dərinləşir. Baş nazir Fransua Bayru (François Bayrou) 8 sentyabr etimad səsverməsini itirəcəyi demək olar ki, qəti görünür. Fransa 10 illik istiqrazları Almaniyaya görə 80 baza bəndi qazancla ticarət olunur. “Citi” Bankı hesab edir ki, Bayru göndərilsə “spread” 90-95 baza bəndə, Emanuél Makron (Emmanuel Macron) istefa edərsə, 120-125 baza bəndə çata bilər. İtaliya istiqrazları Fransadan cəmi 5 baza bənd yüksəkdir (3,56% və 3,51%), Yunanıstan isə tarixi anomaliya ilə 10 baza bənd aşağıdır (3,39%). “CAC-40” indeksinin gəlirlərinin cəmi 20%-i Fransadan gəlir, lakin indeks 1,6% dəyər itirib. “SocGen” və “BNP”nin kapital xərci artır, populist vergi riski altındadır. 10 sentyabrda ikinci “sarı jiletlər” hərəkatı başlaya bilər.

Rusiya-Ukrayna müharibəsi

Rusiya Kiyev şəhərinə Alyaska zirvəsindən sonra ən qanlı hücumu həyata keçirib: 18 ölü (4-ü uşaq), 38 yaralı. 598 PUA və 31 raket istifadə olunub, AB nümayəndəlik binası və İngilis Şurası vurulub. Putin, Trampın barış təşəbbüslərini sabotaj edib. Sergey Lavrov “detallar üzərində veto hüququ olmadan razılaşmarıq” deyir. Kremlin sözçüsü Dmitri Peskov isə “hədəflər vurulur, amma Rusiya barış danışıqlarına maraq göstərir” açıqlaması verir. Ursula von der Leyen yeni sanksiya paketini hazırlayır, 300 milyard dollarlıq dondurulmuş Rusiya Mərkəzi Bank aktivlərinin istifadəsi gündəmdədir. Ukrayna heyəti sabah Nyu-Yorkda Tramp komandasına təhlükəsizlik zəmanətləri ilə bağlı görüşəcək.

Çin və Asiya dinamikləri

Çinin nadir torpaq elementləri üstünlüyü pozulmur. Qlobal neft emalı gücünün 85-90%-i, yüksək performanslı maqnit istehsalının 90%-i Çin nəzarətindədir. 1950-2018 arası 25,000 patentlə texnoloji üstünlük möhkəmlənib. 2023-cü ilin dekabrında nadir torpaq çıxarılması, ayırma və maqnit istehsal texnologiyalarının ixracına qadağa qoyulub. Yaponiya 2010-dan etibarən “Lynas” şirkətinə yatırım, geri dönüşüm və strateji ehtiyatlar cəhd edib, amma hələ də 70% Çin asılılığı mövcuddur. ABŞ Müdafiə Nazirliyinin “MP Materials”a milyardlarla dollarlıq yatırımı kifayət etməyə bilər.

USC professoru Ancaela Çanq (Angela Zhang) qeyd edir ki, ABŞ-nin “Nvidia H20” çip satışlarında yumşalması qarşılıqlı asılılığın qəbulunu göstərir. Kvant kompüterlər üçün kritik ytterbium-171, erbium, yttrium izotoplarında gələcəkdə daha ciddi risklər ola bilər. “Mountain Pass” mədəni 2002-ci ildə toksik tullantı sızıntısı səbəbindən bağlanıb, lakin Çin-in zəif ətraf mühit qaydaları sürətli genişlənməyə imkan verib.

İran və enerji təhlükəsizliyi

İranın neft ixracatı kritik həddədir. 2020-də 0,4 milyon barel/gün, 2024-də isə 1,5 milyon barel/gün, 90%-i Çin-ə gedir. “Brent” qiymətinə görə barel başına 13 dollar endirim – 2023-də Çin üçün 10 milyard dollar qənaət. “Qaranlıq donanma” İran neftini Malayziya mənşəli göstərir. “Snapback” sanksiyaları halında Çin-in enerji xərci illik 4,7-6,6 milyard dollar artar, ÜDM-dən 0,3-0,5% itki, Şandunqdakı “çaydanlıq” təmizləmlərinə isə mövcudluğuna təhlükə yaranar.

Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı

31 avqust-1 sentyabr Tianjin zirvəsi yaxınlaşır. 10 üzv, 2 müşahidəçi, 14 dialoq tərəfdaşı ilə dünya üzrə ən böyük regional təşkilatdır. “Şanxay ruhu” ritorikası konkret tədbir əskikliyini örtmür. Hindistan-Pakistan nüvə gərginliyi, Tibet baraj layihəsi münaqişəsi, İsrailin İran hücumlarına reaksiya fərqlilikləri, Əfqanıstanda Taliban rejimi ilə münasibətlərdə fərqliliklər təşkilatı bloklayır.

Orta Şərq, Türkiyə və Azərbaycan

Türkiyənin Suriya strategiyası dəyişir. XİN rəhbəri Hakan Fidan: “Sərhədimizin o tayında təhlükə yaranarsa gözləməyəcəyik, müdaxilə etməliyik”. PKK/YPG xaricində bir çox kürd partiyaları ilə əlaqələr yaxşıdır. Yeni Suriya rəhbərliyi səhv etməsə, pusquda gözləyənlər problem olmağa başlayır.

Azərbaycan-Ermənistan danışıqlarında irəliləyiş var. Zəngəzur dəhlizinin prinsipdə qəbul edilməsi Azərbaycan üçün əsas tələblərin qəbulu deməkdir, amma format hələ konkret deyil. ABŞ-Azərbaycan razılaşması Türkiyə ilə nəzərdə tutaraq edilərək həyata keçirilib.

Liviyada Türkiyə strategiyası vahidlik və bütövlükdür. Fidan: “Hərbi varlığımızı münaqişə çıxmaması üçün istifadə etdik”, “Şərq-Qərb birləşməsi üçün çalışdıq”. Yunanıstana mesaj: “Türk əleyhdarlığından çıxmalıdırlar”.

Rusiya-Ukrayna danışıqlarında Türkiyə kilid aktordur. İstanbul danışıqlarının üçüncü turundakı mövqelər Alyaskada konkretləşib. Fidan: “Sülh üçün ümidliyik, kifayət qədər səbəbimiz var”. Ortaq təhlükəsizlik mexanizmi qurulacaqsa, Türkiyənin rolu kritikdir.

ABŞ iqtisadiyyatı və bazar dinamikası

ABŞ iqtisadiyyatı ikinci rübdə 3,3% böyüyüb – Ticarət Departamenti əvvəlki 3% proqnozunu yeniləyib. Artım tariflərdən əvvəlki stoklama və “AI” yatırımlarından qaynaqlanıb. Proqram təminatı sərmayələri 2007-dən bəri ən sürətli rüblük artımı göstərib. “Dell Technologies” bu il 20 milyard dollarlıq “AI” server göndərişi planlayır, gələn il 105-109 milyard dollar gəlir hədəfi var. “Capital Economics”dən Pol Eşvort (Paul Ashworth): ““AI” yüksəlişinin konkret işarələri görünür”.

Əmək bazarı qarışıq siqnallar verir. İşsizlik müraciətləri 229 minə düşüb (proqnoz 231 min), 4 həftəlik ortalama 228,500. Lakin davam edən müraciətlər 1,95 milyon – iş tapmaq çətinləşib. “Navy Federal Credit Union”dan Heter Long (Heather Long): “Amerikalılar tariflərə və qeyri-müəyyənliyə baxmayaraq xərcləməyə davam edir, amma keçmiş illərə nisbətən daha yavaş”.

İnflyasiya narahatlıqları artır. Bu gün açıqlanacaq PCE iyul üçün 0,3% aylıq, 2,9% illik artım gözlənilir – fevraldan bu yana ən yüksək. “Comerica Bank”dan Bill Adams: “Tariflər limandan anbara, anbarlardan kasa ötürülməsinə yavaş-yavaş təsir edir”. Qida qiymətləri yüksəlir: pərakəndə mal əti iyulda rekord, illik 11% artıb. Donuz əti 10%, bekon 30% bahalaşıb. Tərəvəzlər 16% artıb.

Şirkət açıqlamaları vəziyyəti təsdiqləyir. “Hormel Foods” mal əti, donuz, fındıq xərclərini əks etdirir. “J.M. Smucker” Braziliya üçün 50% tarif səbəbindən qəhvə qiymətlərini ikinci dəfə artırır. “Walmart” rəhbəri Dauq MakkMilon (Doug McMillon): “Tarif sonrası qiymətlərlə ehtiyat yeniləndikcə xərclərimiz hər həftə artır”. “Ace Hardware” minlərlə mağazada qiymət artıracaq. “Texas Roadhouse” və “Portillo’s” menyu qiymətlərini artırır.

Bazar göstəriciləri və texniki analiz

“S&P 500” yeni rekordla 6,501 xal səviyyəsinə çatdı – tarixdə ilk dəfə 6,500-i keçdi. “Dow Jones” 45,636, “Nasdaq” 21,705 xalla bağlandı. Sektor rotasiyası aydın: material sektoru 5,6%, istehlak 4,3% artarkən texnologiya yalnız 1,3% yüksəldi. “Russell 2000” kiçik şirkət indeksi avqustda 7,3% artıb, lakin noyabr 2021 zirvəsinə 3% uzaqdadır.

VIX volatillik indeksi 14,43 – uzunmüddətli orta 20-dən aşağıdır. Cboe Volatility Index bu ay 13,7% düşüb. “LPL Financial”dan Adam Tırnkvist (Adam Turnquist): “Volatillik həqiqətən aşağıdır, investorlar laqeyd ola bilər”. Marja borcu 1 trilyon dolları keçib – “Aptus Capital”dan Brian Ceykobs (Brian Jacobs) bunu bazar yüksəlişinin təbii nəticəsi, lakin “Wilshire 5000” bazar dəyərinə nisbətdə aşağı hesab edir.

“Eter/Bitcoin” nisbəti kritik səviyyədə. “ETH/BTC” 130% yüksəlib, 0,043 ilə sentyabr 2024-dən bu yana ən yüksək. “Sevens Report”dan Tom Ese (Tom Essaye) xəbərdarlıq edir: “ETH/BTC yüksəlişi momentum itirsə, “S&P 500”-də 10-20% azalma ola bilər.” Keçmişdə bu nisbət 2017 aşağı volatillikli yüksəlişi, 2019 sonu pandemiya öncəsi zirvə, 2021 ralli və 2022 ayı bazarı öncəsi yüksəlmişdi.

Tahvil bazarında narahatlıq var. 10 illik ABŞ istiqrazı 4,21%, 30 illik 4,87%. 2 illik 3,63%-ə yüksəlib, gəlir əyrisi 60 baza bənd dikləşib. “Apollo Global Management”dan Torsten Slok: “G-7 ölkələrinin hamısında maliyyə vəziyyəti ciddi”. Yaponiya 30 illik istiqrazı 3,21% – 30 ilin zirvəsinə yaxın. “Brandywine Global”dan Pol Mielçarski (Paul Mielczarski): “Yaponiya Mərkəzi Bankı faiz normallaşdırmasında yavaş və ehtiyatlı davranır”.