ABŞ prezidenti Donald Trampın İranla bağlı mövqeyi həmişə ardıcıl olub. O, ölkə liderlərini yox, davranışlarını dəyişmək, xüsusən də nüvə silahı əldə etmələrinin qarşısını almaq istəyirdi. Bu məqsədə çatmaq üçün o, ilk dövründə izlədiyi maksimum təzyiq siyasətinə, yəni Bayden dövründə tamamilə dayandırılmasa da, daha az şiddətlə həyata keçirilən sərt sanksiyalara qayıtmaq əzmindədir. Trampın ikinci müddətini fərqləndirən odur ki, o, İsrailin İrana hücumlarını dəstəkləməyə və ya heç olmasa Tehranı danışıqlar masasına oturtmağa məcbur edəcəyi ilə hədələməyə daha çox hazırdır.

Trampın İrana yanaşması həmişə kökə və kötək düsturuna əsaslanıb. Bu vəziyyət onun ikinci dönəminin əvvəlində də açıq şəkildə göründü. 4 fevral 2025-ci ildə Tramp İrana qarşı “maksimum təzyiq” siyasətini yenidən həyata keçirən Milli Təhlükəsizlik Prezident Memorandumunu (NSPM) imzaladı, eyni zamanda diplomatik həllə üstünlük verdiyini bildirdi. Bu tədbirləri görməməyi arzuladığını vurğulayan Tramp, İran liderləri ilə danışıqlar masası arxasına oturmaq istəyini təkrarlayıb.

Ertəsi gün Tramp özünün “Truth Social” sosial şəbəkəsindəki paylaşımında İranın nüvə silahına malik olmadığı müddətcə “böyük və uğurlu ölkə” olmasını istədiyini yazıb və İranın bölgədəki terrorçulara dəstəyinə və ballistik raket proqramlarına toxunaraq, öz fikrini təkrarlayıb. Tramp İrana dinc yolla böyüməyə və inkişaf etməyə və iki ölkəyə dərhal bunun üzərində işə başlamağa imkan verəcək etibarlı nüvə sazişinə çağırıb.

Lakin İran administrasiyasının Trampın bəyanatlarına ilk reaksiyası tez bir zamanda rədd edilməsi oldu. İranın ali dini lideri Əli Xamneyi fevralın 7-də ABŞ-la danışıqlar masası arxasında oturmağın nə müdrik, nə də şərəfli olacağını deyib və bu cür danışıqların keçmişdə uğursuzluqla nəticələndiyini və yenə də uğursuz olacağını vurğulayıb.

Netanyahu hiss edə bilərdi ki, Tramp yenidən vəzifəyə qayıtdıqdan sonra nəhayət ki, istədiyini əldə etmək üçün lazım olan dəstəyə sahib oldu, lakin o, İrandan istədiyi güzəştləri çıxarmaq üçün təhdiddən istifadə etməyə də cəhd edə bilər.

Lakin bu gün biz uzun bir prosesin yalnız ilk addımlarının şahidi oluruq. İranın təhlükəsizlik strukturunda olan demək olar ki, bütün ciddi səslər ölkənin nə vaxtsa ABŞ-la danışıqlar aparmaqdan başqa çarəsi olmadığı ilə razılaşır. ABŞ-ın İrana qarşı tətbiq etdiyi sanksiyalar ölkənin belini qırır. Xamneyinin çıxışından sonra 1 ABŞ dolları bir milyon İran rialına satılıb. Bu onu göstərir ki, İran pul vahidi dünyanın ən dəyərsiz valyutalarından biridir. Son iki ildə İranın “müqavimət oxuna” vurulan ağır zərbələr ölkənin kövrək sosial sülhü ilə yanaşı nəzərə alındıqda, iqtisadi dirçəlişin təcili ehtiyacı daha aydın görünür.

Lakin iqtisadi təzyiq İranı danışıqlar masasına oturmağa məcbur etmək üçün kifayət etməsə belə, Tramp administrasiyası İsrailin dağıdıcı hücumları təhlükəsindən başqa alət kimi istifadə edə bilər.

ABŞ mətbuatında yayılan son xəbərlərdə İsrailin bu il İranın nüvə obyektlərinə hücum etməyə hazırlaşdığı bildirilir. Hətta Trampın fevralın 5-də sülh tərəfdarı olan yazısında, tərəflərin razılığa gələ bilməməsi halında ABŞ-ın İrana hücumlarda İsrailə qoşula biləcəyi ilə bağlı üstüörtülü təhdid var idi. İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu uzun müddətdir ki, İrana hücum etmək niyyətində olduğunu bildirib. Netanyahu hiss edə bilərdi ki, Tramp yenidən vəzifəyə qayıtdıqdan sonra nəhayət ki, istədiyini əldə etmək üçün lazım olan dəstəyə sahib oldu, lakin o, İrandan istədiyi güzəştləri çıxarmaq üçün təhdiddən istifadə etməyə də cəhd edə bilər.

ABŞ dövlət katibi Marko Rubio Yaxın Şərqə ilk səfərinin ilk dayanacağı olaraq İsrailə səfər edib. İsrailin baş naziri Netanyahu fevralın 16-da Rubio ilə görüşdən sonra verdiyi açıqlamada görüşün gündəminin başında İranın olduğunu bildirib. Netanyahu bəyan edib ki, ABŞ və İsrail “İran təhlükəsinə qarşı çiyin-çiyinədir”.

ABŞ dövlət katibi İordan çayının qərb sahili, Livan, İraq və Suriyadakı qeyri-sabitliyə görə İranı məsuliyyət daşıyıb. Rubio, ABŞ Senatında etimad səsverməsi ilə bağlı dinləmələr zamanı etdiyi kimi, İran rejimini tənqid edərək, rejimin qurbanları kimi təsvir etdiyi İran xalqının dəstəyinin olmadığını deyib.

Rubio hətta rəhbəri Trampdan da irəli gedərək deyib ki, rejim iranlıların qanuni nümayəndəsi deyil. Bu yanaşma İran xalqına bir neçə mesaj göndərərək rejimi devirməyi xahiş edən Netanyahunun yanaşmasına bənzəyirdi. ABŞ kəşfiyyatının hesabatlarına görə, İsrail İranda rejimin dəyişdirilməsini istəyir, lakin bunu demək etməkdən daha asandır.

Lakin Trampın özü çətin ki, rejim dəyişikliyinə üstünlük versin. İranla daha yaxşı sövdələşməyə cəhd onun bəyan etdiyi gündəmə və xarici əlaqələrə yanaşmasına uyğundur. Amma o, İsrailin təhdidlərini dəstəkləməyi faydalı danışıqlar taktikası kimi görə bilər. Hətta Obama dövründə 2015-ci ildə nüvə sazişi üzrə danışıqlara kömək edən yüksək vəzifəli məmurlar indi ABŞ-ın hərbi güc tətbiq etməyə hazır olduğunu düşünürlər. İranı qəzəbləndirəcək bir hərəkətlə Tramp Bayden administrasiyasının MK-84 bombalarının İsrailə çatdırılmasına qoyduğu məhdudiyyəti aradan qaldırdı. Təxminən bir ton ağırlığında olan MK-84 bombaları İsrailin planları üçün kritik ola bilər.

İqtisadi təzyiq və hərbi təhdidlərin birləşməsi iranlı müzakirəçiləri danışıqlar masasına oturtmağa məcbur etmək üçün kifayət edə bilər. Danışıqlar baş tutsa, bir neçə ölkə vasitəçilik rolunu oynaya bilər. CNN telekanalı xəbər verir ki, həm ABŞ, həm də İranla əla münasibətləri olan Səudiyyə Ərəbistanı bu ideyaya açıq olduğunu bildirib. Mətbuatda Qətərin də analoji rol oynamağa hazır olduğu barədə məlumatlar var. Analizlərə görə, müharibə ehtimalını aradan qaldıran, İranın nüvə proqramı və dağıdıcı regional fəaliyyətlərinin qarşısını alan razılaşma bütün regiona fayda verəcək. Ölkə iqtisadiyyatına tətbiq edilən sanksiyaların aradan qaldırılması həm də Səudiyyə Ərəbistanı və regionun digər iqtisadiyyatları ilə ticarətdə çətinlikləri azaldacaq. Körfəz Əməkdaşlıq Şurasına (KƏŞ) üzv olan ölkələr bu gün İranla 2015-ci ildəkindən daha yaxşı münasibətlərə malikdir və sazişə qarşı çıxmayacaqlar.

Ancaq yaxın gələcəkdə istənilən sövdələşməyə mane ola biləcək bəzi böyük maneələr var.

Əvvəla, gələn ilin aprelində 86 yaşı tamam olacaq Xamneyi güzəştə getməyin tərəfdarı olmaya bilər. Ölkəsini uzun müddət öz ideologiyasının girovluğunda saxlayan fers-molla rejiminin lideri Xameneyi Trampla böyük sövdələşmənin İranın tam təslim olması kimi qiymətləndiriləcəyindən qorxa bilər. 1979-cu ildə qurulmasına kömək etdiyi inqilabi rejim belə bir sövdələşmədə öz mahiyyətini qoruya bilməyə bilər.

İkincisi, istənilən sövdələşmə Tramp düşərgəsində təftiş və skeptisizmə məruz qalacaq. İranla razılaşma xalq dəstəyinin aşınması və regional müttəfiqlərinin dağılması nəticəsində xeyli zəifləmiş ABŞ administrasiyası üçün həyat xətti kimi qiymətləndirilə bilər. Bunun əvəzinə, İranı udmaq istəyən Trampın şahinləri alternativ bir yanaşma təklif edə bilər: İranı vurmağa davam etmək və onu zəif saxlamaq, eyni zamanda, İranın özünü yenidən qurmasına kömək edə biləcək bir razılaşma olmadan nüvə silahı əldə etməkdən çəkinmək.

Üçüncüsü, əgər İsrail Trampla İran arasında razılaşmanı qəbul edərsə, onun başqa yerlərdə, məsələn, Fələstinlilərlə münaqişəsində daha böyük tələbləri ola bilər. Netanyahunun bu gün tam təsdiqlədiyi Trampın Qəzza planları bu oyunun yalnız ilk mərhələsi ola bilər. Lakin güclü ölkə kimi Səudiyyə Ərəbistanı da daxil olmaqla ərəb dövlətləri bu cür planlara qəti şəkildə qarşı çıxıblar və yəqin ki, bundan sonra da davam edəcəklər. ABŞ region ölkələrinin dəstəyi olmadan regional razılaşmaları həyata keçirə bilməz.

Dördüncüsü, İranın nüvə sazişindən irəli gələn bütün texniki çətinlikləri əhatə edən istənilən razılaşma, müqavimət oxu və İranın raket proqramı kimi ABŞ-ın digər narahatlıqlarını nəzərə almasaq, böyük səbr və təfərrüatlı danışıqlar tələb edəcək. Tramp administrasiyasının keçmiş prezident Barak Obama dövründə 2015-ci ildə İran və dünya qüdrətləri arasında imzalanmış nüvə sazişinə zəmin hazırlayan intensiv təmasları davam etdirmək üçün insan gücü, cəsarəti və qətiyyəti varmı? Danışıqlar uzanarsa, İsrail səbirlə gözləyə və danışıqların qarşısını hücumlar lehinə saxlaya biləcəkmi? Trampın Tehranla sərt danışıq tərzi işləyəcək, yoxsa o, danışıqları bir yerə çatana qədər bitirəcək? Bütün bu sualların istənilən danışıqlar prosesinə ciddi kölgə salacağı şübhəsizdir.

Bütün bu maneələrin böyüklüyünə baxmayaraq, onları aşmaq mümkündür. Daxildən gələn təzyiq Xameneyini razılaşmanı qəbul etməyə məcbur edə bilər. Bundan əlavə, Tramp administrasiyasında rejim dəyişikliyi siyasətlərinə qəti şəkildə qarşı çıxan vitse-prezident Ceyms Vens kimi bir çox yüksək səviyyəli fiqurlar var. Bu adlar sövdələşməyə şübhə ilə yanaşanlara qarşı tərəziləri tarazlaya bilər. Səudiyyə Ərəbistanı və ya digər ərəb dövlətləri Trampın Qəzza planlarını yumşaltmaq və Fələstin məsələsini İrandan ayırmasını təmin etmək üçün vasitəçilik edə bilər. Nəhayət, Tramp, ola bilsin ki, Yaxın Şərq üzrə nümayəndəsi Stiv Vitkoffun himayəsi altında danışıqların aparılması üçün yaradıcı yollar tapa bildi.

Gələcəyi proqnozlaşdırmaq heç vaxt asan deyil, xüsusən də Yaxın Şərqdə və Tramp administrasiyası dövründə. Amma yaxın gələcəkdə İrana hərbi hücum təhlükəsinin artmasına baxmayaraq, Tramp açıq şəkildə Tehranla razılaşmanın tərəfdarıdır.