Bu gün Avropa Birliyinin (AB) müdafiəsi qarşısında duran əsas problem “Avropa bombasının” olmaması deyil, resurs əməkdaşlığı, bölüşdürülməsi və ixtisaslaşmada koordinasiyanın olmamasıdır.

Avropada müharibə davam edərkən, Tramp administrasiyasının son təcrid bəyanatları Fransanın (və bəlkə də Britaniyanın) nüvə silahlarının bütün Avropaya inteqrasiyası ilə bağlı müzakirələri yenidən alovlandırdı. NATO-nun 75-ci ilində ABŞ-ın Avropanı tərk etməsi ehtimalı Avropanın xarici siyasət dairələrində artan narahatlıq mənbəyinə çevrilir. Əvvəllər Fransanın “dissuasion concertée” (qarşılıqlı çəkindirmə) ideyası, xüsusən də Almaniyada çox böyük rezonans tapmamışdı. Lakin bu dəfə Almaniya lideri Fridrix Merz NATO-nun hələ də mövcud olmasına və ABŞ-ın Avropada 100.000 əsgərinə və 100 taktiki nüvə silahına malik olmasına baxmayaraq, bu ideyaya razı görünür. Bu silahlar Türkiyə, Almaniya, İtaliya, Hollandiya və Belçikada yerləşdirilib. Əgər ABŞ qoşunlarını və ya taktiki nüvə silahlarını çıxararsa, Fransanın (və ola bilsin ki, Britaniyanın) nüvə silahlarının Avropaya inteqrasiyası ehtimalı arta bilər.

Bu prosesdə müxtəlif ssenarilər nəzərdə tutula bilər. Avropadakı nüvə dövlətləri ilk addım olaraq milli maraqlarının Avropa maraqları ilə üst-üstə düşdüyünü bəyan etməlidirlər. Bu prinsip artıq Lissabon müqaviləsində öz əksini tapıb və NATO-nun Şimali Atlantika Müqaviləsi 5-ci maddəsinə bənzər kollektiv müdafiə bəndini ehtiva edir. Bu izahatların etibarlılığını artırmaq üçün məlumat mübadiləsi, məsləhətləşmə mexanizmləri, birgə planlaşdırma və maliyyələşdirmə kimi addımlar nəzərdən keçirilə bilər. Digər addım Fransanın nüvə silahı daşıya bilən döyüş təyyarələrini Almaniya və ya Polşaya yerləşdirməsi ola bilər. Son mərhələdə Avropa Müdafiə Birliyi (AMB) çərçivəsində AB-nin ümumi nüvə qarşısının alınması potensialının inkişafı gündəmə gələ bilər. Ancaq Ukrayna müharibəsinin bu prosesə necə təsir edəcəyini bilmirik.

***

Qeyd etmək lazım olan ilk məsələ nüvə çəkindiriciliyinin işə yarayacağı tam aydın deyil. Nüvə silahının tərəfdarları bunun təsirli olduğunu iddia edirlər, lakin tarixən İsrail, Hindistan və Böyük Britaniya kimi nüvə silahı dövlətləri nüvə silahı olmayan dövlətlər tərəfindən hücuma məruz qalıb. Nüvə çəkindiricliyi bu cəhətdən olduqca çətindir, çünki onun işləməsi üçün düşməniniz də rasional olmalıdır. Bundan əlavə, silahların sahibi olan dövlət bu silahlardan istifadə etməyə əslində hazır olmalıdır. Lakin geniş miqyasda istifadə edildikdə, nüvə silahları planeti məhv edə bilər. Ukrayna müharibəsində Fransa prezidenti Emmanuel Makron Rusiyanın Ukraynada taktiki nüvə silahından istifadə edəcəyi təqdirdə Fransanın nüvə qisası almayacağını açıqlamışdı.

İkincisi, süni intellekt kimi inkişaf edən və pozucu texnologiyalar, hipersəs raketləri kimi yeni silah sistemləri sözdə nüvə sabitliyini poza bilər. İdeal olaraq, hipersonik raketlərdən istifadə edən adi çəkindirmə nüvə çəkindiriciliyini əvəz edə bilər və etməlidir, lakin bunun baş verməsi üçün bütün nüvə gücləri razılığa gəlməlidir.

Üçüncüsü, uzadılmış nüvə qarşısının alınması və ya “nüvə mühafizəsi çətiri” realizmi mübahisə doğuran bir anlayışdır. 1970-ci illərdən bəri Henri Kissincer ABŞ-ın Avropanı müdafiə etmək üçün nüvə silahından istifadə edəcəyini güman etməmək barədə xəbərdarlıq edirdi. Bu məqamda qeyd etmək lazımdır ki, Fransa ABŞ-ın nüvə çətiri altına girməkdən imtina edərək, 1950-ci illərdə öz nüvə arsenalını yaratmışdı. İndi Fransa Avropadakı müttəfiqlərinə nüvə çəkindiricliyini uzatmağı təklif edir.

Dördüncüsü, AMB yaradılmasa, nüvə silahlarına kimin nəzarət edəcəyi sualına cavab verilməyəcək. Bu məsələdə Makronun fikri çox aydındır – nüvə düyməsinə özü basmaq istəyir. Bu nöqtədə alman hökumətinin müharibə zamanı nəzarət edə bilməyəcəkləri strateji silah sistemini maliyyələşdirməyə nə dərəcədə razı olacaqlarını da nəzərə almaq lazımdır.

Beşincisi, Fransa nüvə silahlarının Avropa təhlükəsizlik siyasətinə inteqrasiyası AB-nin nüvədən çəkindirmə doktrinasını faktiki olaraq qəbul etməsi deməkdir. Bu, nüvə silahının yayılmasına qarşı mübarizəni çətinləşdirir. Məsələn, Avropa Birliyinin İranın özü nüvə arsenalı qurarkən onu nüvə silahı istehsal etməməyə çağırmasının nə dərəcədə məntiqli olması ayrı müzakirə mövzusudur. Üstəlik, Almaniya və Polşa öz nüvə imkanlarını inkişaf etdirsəydilər, Avropanın nüvələşdirilməsi Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsinə (NPT) nə dərəcədə uyğun olardı? Üstəlik, bu plan 2017-ci ildə 100-ə yaxın ölkə tərəfindən imzalanmış Nüvə Silahlarının Qadağan edilməsi haqqında Müqavilənin həm ruhunu, həm də mətnini pozur.

Nəhayət, AB liderlərinin qitənin müdafiəsini gücləndirməkdənsə, Rusiya ilə diplomatiyaya diqqət yetirmələri daha yaxşı görünür. Ukraynada müharibənin başa çatması təkcə humanitar səbəblərə görə deyil, həm də iqtisadi səbəblərə görə həyati əhəmiyyət kəsb edir. İdeal sülh sazişi Avropanın ümumi təhlükəsizlik arxitekturasını yenidən formalaşdırmaqla həm Rusiya, həm də Ukraynanı əhatə edə bilər. Buna ya transformasiya olunmuş NATO, ya da daha güclü Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı (ATƏT) çərçivəsində nail olmaq olar. Əgər belə bir razılaşma əldə olunarsa, Avropanın müdafiəsini 25-dən çox kiçik miqyaslı hərbi qüvvələr arasında bölüşdürməyə davam etmək üçün rasional əsaslar çox az olardı. Bu gün Avropadakı NATO-ya üzv dövlətlər artıq hər il müdafiəyə 480 milyard dollar xərcləyirlər ki, bu da Rusiyanın müdafiə xərclərindən (120 milyard dollar) xeyli çoxdur. Bu gün AB müdafiəsinin qarşısında duran əsas problem “Avropa bombasının” olmaması deyil, resurs əməkdaşlığı, bölüşdürülməsi və ixtisaslaşmada koordinasiyanın olmamasıdır. Kütləvi qırğın silahlarına sərmayə qoymaqdansa, prioritet AB müdafiəsini daha səmərəli etmək və Rusiyanı daha geniş kollektiv təhlükəsizlik təşkilatına inteqrasiya etmək olmalıdır.