NATO-ya üzv olan 32 ölkənin dövlət və hökumət başçıları 9-11 iyul tarixlərində Vaşinqtonda NATO-nun yaranmasının 75-ci ildönümü çərçivəsində 1949-cu ildəki kimi distopik qlobal təhlükəsizlik mühitində NATO Liderlər Sammitini keçirdilər. Həmin il on Avropa ölkəsi Sovet İttifaqının müharibədən yorulmuş Avropa ölkələrini udmağa hazır olan acgözlüyündən qorxaraq, ABŞ və Kanada ilə danışıqlar apararaq aprelin 4-də Vaşinqtonda Şimali Atlantika Paktı imzaladı.

ABŞ-ın o zamankı prezidenti Harri Truman bu transatlantik hərbi strukturun yaradılmasının məqsədlərini açıqlayarkən, “Bu razılaşma ilə təcavüzə və təcavüz qorxusuna qarşı bir qalxan yaratmağı ümid edirik. Bu qalxan bizə hökumətin və cəmiyyətin bütün vətəndaşlarımız üçün daha dolğun, xoşbəxt həyat təmin etməkdən ibarət əsl işini davam etdirməyə imkan verəcək”.

Yarandığı gündən bu yana NATO üzvlərinin sayı illər keçdikcə yeni üzvlərin əlavə olunması ilə 32-yə çatıb. 1952-ci ildə Türkiyə və Yunanıstan, 1955-ci ildə Qərbi Almaniya, 1982-ci ildə İspaniya, 1999-cu ildə Polşa, Macarıstan və Çexiya, 2004-cü ildə Bolqarıstan, Estoniya, Latviya, Litva, Rumıniya, Slovakiya və Sloveniya, 2004-cü ildə Albaniya və Xorvatiya, 2102-ci ildə Monteneqro , Şimali Makedoniya 2020-ci ildə, Finlandiya 2023-cü ildə və İsveç 2024-cü ildə NATO-ya daxil oldu.

NATO-nun əsas fəlsəfəsi təcavüzkarların qarşısını almaq və bu mümkün olmadıqda müttəfiqləri müdafiə etmək məqsədi ilə “hamımız birimiz, birimiz hamı üçün” şüarı ilə kollektiv müdafiə çərçivəsindədir. NATO-nu yaradan sazişin mahiyyətini təşkil edən 5-ci maddədə deyilir: “Tərəflər razılaşırlar ki, Şimali Amerika və ya Avropada onlardan birinə və ya bir neçəsinə qarşı silahlı hücum onların hamısına qarşı hücum sayılacaq və əgər belə bir hücum baş verərsə, BMT Nizamnaməsinin 51-ci maddəsində deyildiyi kimi fərdi və ya kollektiv özünümüdafiə hüququndan istifadə edərək, Şimali Atlantika regionunda təhlükəsizliyi təmin etmək və qorumaq üçün silahlı vasitələrdən istifadə də daxil olmaqla, zəruri hesab edilən tədbirləri həyata keçirəcəyik”.

Paktın 5-ci maddəsindən ABŞ-la həmrəy olaraq yalnız bir dəfə, 11 sentyabr 2001-ci il terror aktları zamanı istifadə olunub.

NATO Soyuq Müharibədən qalib çıxdı. Onun rəqibləri olan SSRİ və Varşava Müqaviləsi tarix oldu. SSRİ tərkibindəki respublikalar müstəqilliyini bərpa etdi. Sovet qoşunları Şərqi və Mərkəzi Avropadan çıxarıldı və Almaniya birləşdi.

Rusiya NATO-nun keçmiş Varşava Müqaviləsi iştirakçısı olan ölkələrin də daxil olmaqla genişlənməsini NATO-nun onu mühasirəyə almaq və zəiflətmək niyyətinin sübutu kimi görür.

Soyuq müharibədən dərhal sonra ortaya çıxan ən böyük suallar yeni təhlükəsizlik mühitinin necə formalaşacağı və NATO-nun zəruri və aktual olaraq qalacağı ilə bağlı idi. Bundan əlavə, NATO “səni öldürməyən sizi gücləndirər” deyiminin doğruluğunu sübut etməklə böyük əhəmiyyət kəsb etməyə davam edir.

Prezident Emmanuel Makronun “NATO beyin ölümü keçirib” bəyanatı və ya Donald Trampın ABŞ-ı NATO-dan çıxmaqla hədələməsi kimi zaman-zaman alyans daxilindən gələn mənfi siqnallar fürsətə çevrildi. NATO özünü nəzərdən keçirmə və yenilənmə prosesinə daxil oldu.

Lakin NATO hər 8-10 ildən bir məqsəd və prinsiplərini əks etdirən “strateji konsepsiyaları”nın vaxtaşırı nəzərdən keçirilməsinin köməyi ilə bütün tarixi boyu dayanıqlı olduğunu sübut etdi.

Soyuq müharibədən sonrakı dövrün 1991 və 1999-cu illərində strateji konsepsiyaları etnik rəqabət və regional mübahisələr, terrorizm, siyasi qeyri-sabitlik və kütləvi qırğın silahlarının yayılması kimi yeni risklər və çağırışları müəyyən etdi. Bundan əlavə, keçmiş düşmənlərlə tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq yolu ilə təhlükəsizliyi artırmaq üçün səylər göstərildi.

NATO Sülh Naminə Tərəfdaşlıq Proqramı, Avro-Atlantik Tərəfdaşlıq Şurası, Aralıq dənizi Dialoqu və İstanbul Əməkdaşlıq Təşəbbüsü kimi əməkdaşlıq modelləri hazırlandı. Dünyanın müxtəlif ölkələrindən 40-a yaxın tərəfdaş ölkə ilə müxtəlif siyasi və təhlükəsizliklə bağlı məsələlər üzrə dialoq və praktiki əməkdaşlıq aparılır.

Böhranların idarə edilməsi yeni dövrdə kritik vəzifəyə çevrilib. NATO Bosniya və Herseqovina, Kosovo və Şimali Makedoniya da daxil olmaqla müxtəlif bölgələrdə sülhə dəstək əməliyyatları, İraqda yardım missiyaları, Ədən körfəzi və Hind okeanında piratlığa qarşı əməliyyatlar, Əfqanıstan və Liviyada təhlükəsizlik missiyaları həyata keçirib.

Yuqoslaviyanın dağılması və ondan sonra Mərkəzi Avropada baş verən müharibə NATO üçün böyük sınaq oldu. Çünki bilavasitə hərbi əməliyyatlara başlayan və münaqişənin sona çatmasında aparıcı rol oynayan NATO sonradan öz qüvvələrini Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) səlahiyyəti altında yerləşdirməklə Deyton Sülh Sazişinin həyata keçirilməsinə kömək etdi.

11 sentyabr hücumlarından sonra NATO Əfqanıstandakı koalisiya ölkələri ilə Əl-Qaidəyə qarşı hərbi əməliyyatlarda iştirak etdi və Əfqanıstanda Beynəlxalq Təhlükəsizliyə Yardım Qüvvələrinin (ISAF) tərkibində qaldı.

NATO-nun əsas diqqəti strateji konsepsiyada “müttəfiqlərin təhlükəsizliyi, sülhü və sabitliyi üçün ən mühüm və təcili təhdid” kimi müəyyən edilmiş Rusiya idi. Lakin soyuq müharibə başa çatdıqdan sonra NATO ilə Rusiya arasında münasibətlər həmişə düşmənçilik səviyyəsində olmayıb. Əvvəlcə hər iki tərəf 2002-ci ildə NATO-Rusiya Birgə Şurası (NRC) yaradaraq, sabit münasibətlər qurmağa çalışıb.

Lakin o vaxtdan bəri Rusiya həmişə NATO-nun özünə qarşı niyyətlərinə şübhə ilə yanaşır və NATO-nun keçmiş Varşava Müqaviləsi üzvü olan ölkələri də daxil etməklə genişlənməsini Rusiyanı mühasirəyə almaq və zəiflətmək niyyətinin sübutu kimi görürdü.

NATO isə Rusiyanın keçmiş sovet respublikaları və Varşava Müqaviləsi iştirakçısı olan ölkələrlə bağlı siyasətindən narahat idi. Məhz buna görə də “yaxın xaric” anlayışı Rusiya Federasiyası tərəfindən Sovet İttifaqının dağılmasından sonra yaranmış on dörd ölkə üçün istifadə olunur.

Rusiyanın 2014-cü ildə Krımı ilhaq etməsindən sonra onun NATO ilə münasibətləri ciddi şəkildə gərginləşdi. Daha sonra 2022-ci ilin fevralında Ukraynanı işğal etdikdən sonra tamamilə dağıldı. NATO Ukraynaya özünü müdafiə etməyə kömək edir, lakin Rusiya rəsmiləri bəyan edirlər ki, Rusiya və NATO hazırda birbaşa münaqişədədir. NATO-nun baş katibi Yens Stoltenberq bu dəstəyin səbəbi ilə bağlı verdiyi açıqlamada “bunu xeyriyyəçilik kimi yox, Avropanın təhlükəsizliyinə sərmayə kimi qiymətləndirmək lazımdır” deyib.

NATO rəsmiləri bildiriblər ki, alyans Ukraynaya yalnız “humanitar və qeyri-öldürücü yardım” edir, ayrı-ayrı üzv ölkələr silah və sursat göndərir və Ukrayna qüvvələrinə təlim verir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu, Rusiyanın təfəkkürünün dəyişdirilməsi demək deyil.

“Çin NATO üçün birbaşa hərbi təhdid yaratmasa da, təhlükəsizliklə bağlı hadisələr qlobal xarakter daşıdığından, NATO regiona marağını təzələyib və Avstraliya, Yaponiya, Yeni Zelandiya və Cənubi Koreya ilə tərəfdaşlıq əlaqələri qurub.

NATO üzvü olan ölkələr Ukraynanı NATO-ya qəbul etməyə razılaşıblar. Bununla belə, ictimai dəstək bəyanatlarına və Ukrayna üçün Üzvlük Fəaliyyət Planı tələbinin ləğvi kimi tədbirlərə baxmayaraq, Ukraynanın üzvlüyünün necə, nə vaxt və hətta baş tutub-tutmayacağının təfərrüatları qeyri-müəyyən olaraq qalır.

Ukraynanın dərhal NATO-ya üzvlüyü hazırkı şəraitdə 5-ci maddəni aktivləşdirəcək və NATO-nu müharibəyə sürükləyəcək. Rusiyanın təcavüzü və dəyişən təhlükəsizlik mühiti NATO-nu hərbi strategiyalarına və strukturlarına yenidən baxmağa vadar edib. Digər tədbirlərlə yanaşı, NATO döyüş qruplarının sayını və onların hazırlıq səviyyələrini artırıb və yeni qüvvə modelləri hazırlayıb.

NATO-nun şimalda Baltik dənizindən cənubda Qara dənizə qədər uzanan şərq cinahındakı irəli varlığı müdaxilə qüvvələrinin sayının üç dəfə artırılması ilə gücləndirilib. Bu çoxmillətli qüvvələr texnoloji cəhətdən inkişaf etmiş və hazırdır. Çoxmillətli döyüş qrupları Baltikyanı ölkələrə və Polşaya yerləşdirilib, Mərkəzi və Şərqi Avropadakı Müttəfiqlərin ərazilərində əlavə döyüş qrupları yaradılıb.

Adi gücünə əlavə olaraq nüvə ittifaqı olmağa davam edən NATO-da nüvə silahı “müttəfiqlərin təhlükəsizliyinin son və ən yüksək təminatını” təşkil edir. Bu o deməkdir ki, lazım olduqda onlar da mövcuddur.

Bütün bu məsələlər kifayət qədər mübahisəlidir. 32 ölkədən ibarət strukturda birgə qərarlar qəbul etmək çox çətindir. Strukturdakı hər bir ölkə bərabər söz sahibidir və qərarların qəbulu üçün yekdillik tələb olunur. Hər bir ölkənin milli siyasəti bəzən müxtəlif məsələlərdə, o cümlədən Ukraynadakı müharibə və Çinlə münasibətlər kimi həssas məsələlərdə fərqlənir və bu fərqlər bəzən kifayət qədər kəskinləşə bilər.

Türkiyə ilə Yunanıstan və ya Şimali Makedoniya və Yunanıstan kimi bəzi NATO üzvləri arasında uzun müddətdir davam edən rəqabət və mübahisələr də işləri çətinləşdirir. Finlandiya və İsveçin siyasi və hərbi baxımdan əhəmiyyətli üzvlük müraciətləri Türkiyə və Macarıstan tərəfindən bloklandı. Bu problemləri aradan qaldırmaq və iki Baltikyanı dövlətin üzvlüyünə icazə vermək üçün aylarla danışıqlar aparıldı.

Bütün bu hallarda olduğu kimi, NATO-ya görə, üzv ölkələr həmişə fikir ayrılıqlarını barışdırıb, irəliləməyə nail olublar. ABŞ-ın keçmiş prezidenti Donald Trampın məsuliyyətin bölüşdürülməsi ilə bağlı şikayətləri və təhdidləri NATO-nu müdafiə xərclərini həll etmək üçün yeni yollar axtarmağa sövq edib. O vaxtdan bəri hər bir üzv öz ümumi daxili məhsulunun (ÜDM) ən azı 2 faizini müdafiə xərclərinə ayırmağa razılaşsa da, bu günə qədər yalnız 23 ölkə bu öhdəliyi yerinə yetirib.

Bu, çox mühüm nailiyyətdir, çünki qərarın qəbul edildiyi 2014-cü ildə yalnız üç müttəfiq müdafiə xərclərində ÜDM-in 2 faizlik baryerini keçə bilmişdi.

Ukraynadakı müharibə maliyyə resurslarına yeni təzyiqlər yaradıb. NATO-nun baş katibi Stoltenberq əvvəlcə beş il ərzində Ukraynaya yardım üçün 100 milyard dollarlıq fond təklif edib. Lakin müttəfiqlər arasında yaranan fikir ayrılıqları səbəbindən geri addım atmalı oldu. Stoltenberq bunun əvəzinə Kiyevə kömək üçün ildə ən azı 43 milyard dollar xərcləməyi təklif etdi. Bu məsələ NATO-nun Vaşinqtonda keçirilməsi planlaşdırılan növbəti sammitində müzakirə və qərara alındı.

NATO-nun təhlükəsizliyə baxışı ənənəvi məsuliyyət sahəsinin hüdudlarından kənara çıxdığından, Çin Xalq Respublikası əhəmiyyətli bir narahatlıq doğurdu. NATO Çinin ambisiyaları və iddialı münasibətinin beynəlxalq qaydalara əsaslanan nizama və alyansın təhlükəsizliyi ilə bağlı sahələrə sistemli problemlər yaratdığını izah etməkdən çəkinməyib.

2023-cü ildə NATO-nun Vilnüs Sammitindən sonra verilən yekun bəyannamədə Çinin kiber və dezinformasiya sahəsindəki hərəkətləri və həyati əhəmiyyətli sənaye sektorları və təchizat zəncirlərinə nəzarət etmək cəhdləri ilə bağlı digər narahatlıqlar vurğulanıb. Çinin Rusiyanın müharibə səylərinə kömək etdiyini və Qərbin tətbiq etdiyi sanksiyalardan yayınmasına kömək etdiyini görən Çin və Rusiya arasında dərinləşən strateji tərəfdaşlıq NATO üzvləri üçün əsas narahatlıq yaradıb. NATO üzvləri Rusiya, Çin, İran və Şimali Koreya kimi dünyanın avtoritar ölkələrinin yaxınlaşmasını diqqətlə izləyir.

Çin NATO üçün birbaşa hərbi təhdid yaratmır, lakin təhlükəsizlik hadisələri qlobal xarakter daşıdığından və xüsusilə Hind-Sakit Okean regionunda və Avro-Atlantikdə təhlükəsizliyə birbaşa təsir edə bildiyinə görə, NATO Avstraliya, Yaponiya və Avstraliya, Yeni Zelandiya və Cənubi Koreya ilə yeni tərəfdaşlıqlar quraraq regiona yenidən diqqət yetirib.

Bu ölkələr hazırda mütəmadi olaraq NATO-nun müxtəlif toplantılarında, o cümlədən Madrid və Vilnüsdə keçirilən son sammitlərdə iştirak ediblər. NATO bu ölkələrlə xüsusilə kibermüdafiə və hibrid təhlükələrlə mübarizə sahələrində əməkdaşlığı genişləndirib.

Trampın yenidən prezident seçiləcəyi təqdirdə ABŞ-ın Ukraynadakı müharibəyə müdaxiləsini minimuma endirəcəyi və Rusiya ilə barışmağa çalışacağından ehtiyatlanır.

Bu günlərdə Vaşinqtonda keçirilən sammitdə üzv ölkələr NATO-nun qlobal sülh və təhlükəsizliyin qorunmasında oynadığı mərkəzi rolu bir daha təsdiqləyəcək, eyni zamanda alyansın həmrəyliyini və qətiyyətini vurğulayacaqlar. Sammit danışıqlarında ilk növbədə Ukraynadakı müharibə, xüsusilə Ukraynaya hərbi yardım və Ukraynanın NATO-ya üzvlük məsələsi müzakirə olunacaq. Hərbi yardım sahəsində yeni addımlar atıla bilsə də, Ukraynanın üzvlüklə bağlı ciddi irəliləyişin olacağı gözlənilmir.

Vaşinqtonda keçiriləcək sammitdə müzakirə olunan əsas məsələlər arasında ədalətli maliyyələşdirmə və yükün bölüşdürülməsi, Çini daha da təcrid etmədən onu nəzarətdə saxlayacaq şəkildə davranmaq, terrorizmə və kütləvi qırğın silahları olan düşmənlərə qarşı daim ayıq-sayıq olmaq, enerji təhlükəsizliyini və maraqlarını müdafiə edən, eləcə də təhdidlərə qarşı alınacaq hibrid tədbirlərin təmin edilməsi daxildir.

NATO-nun Yaxın Şərq, Afrika və Qara dənizdəki fəaliyyəti də müzakirə olunan Vaşinqtonda sammiti həm də NATO-nun yeni baş katibi, oktyabrda rəsmi olaraq vəzifəyə başlaması gözlənilən Hollandiyanın keçmiş baş naziri Mark Rutte üçün ilk oldu.

Vaşinqtonda sammit gələn ilin noyabrında ABŞ-da keçiriləcək prezident seçkilərinə bir neçə ay qalmış keçirildi. ABŞ NATO daxilində lider ölkə olduğu üçün yeni seçilmiş prezidentin siyasəti onun üçün həmişə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Lakin bu, xüsusilə namizədlərdən birinin NATO və müxtəlif beynəlxalq siyasi məsələlərlə bağlı qeyri-ənənəvi fikirlərə malik olması halında baş verir.

Demokratlar Partiyasının prezidentliyə namizədi Co Bayden NATO-ya inanır və onu gücləndirməyi hədəfləyir. Onun rəqibi Donald Tramp NATO və ABŞ üçün fərqli rol nəzərdə tutur. Avropalıları öz təhlükəsizlikləri üçün ABŞ-a güvənməyi dayandırmağa və öz öhdəliklərini götürməyə çağıran Tramp, ABŞ-ın müdaxiləsini və maliyyə töhfəsini minimuma endirmək və avropalıları mümkün qədər çox yükü çiyninə götürməyə məcbur etmək istəyir.

Ehtimal olunur ki, Tramp yenidən prezident seçilərsə, ABŞ-ın Ukraynadakı müharibəyə müdaxiləsini minimuma endirə və Rusiya ilə barışmağa cəhd edə bilər.

Bununla belə, şəraitdən asılı olmayaraq, NATO öz missiyasına uyğun olaraq üzvləri arasında ümumi dil tapmağa çalışaraq, çox səviyyəli təhdid və çağırışlarla üzləşməyə davam edəcək.