Tehran uzunmüddətli perspektivdə ağıllıdır, ABŞ-la müharibə istəmir və bilir ki, Fələstini azad etmək ABŞ-la münaqişə, Rusiya və Çinlə fikir ayrılığı deməkdir.

İran İslami Şura Məclisinin yeni prezidentin yeni kabinetinin bütün üzvlərini təsdiqləməyə tələsməsi qeyri adi deyil. Ultramühafizəkar dini fundamentalistlərin nəzarətində olan parlamentdə islahatçı və ya mötədil prezident tərəfindən qurulan hökuməti təsdiqləməkdən çətin heç nə ola bilməz. Lakin islahatçı prezident Məsud Pezeşkian hökuməti bu “möcüzəni” yaşadı və bu, təsadüfi deyildi. Çünki İranda hər şey dini lider Əli Xameneyinin evindən gələn qərar və ya siqnalla baş verir. Hər kəs bilir ki, dini rəhbər bunu istəməsəydi, Pezeşkian aparıcı mötədil və islahatçı fiqurların, hətta Laricani kimi güclü mühafizəkar fiqurun namizədliyini rədd edən Konstitusiyanı Müdafiə Şurasının ələyindən keçə bilməzdi. O da məlumdur ki, Pezeşkianın seçkiyə buraxılmasının və daha sonra Xameneyiyə yaxın olan mühafizəkar Səid Cəlili ilə yarışda uğur qazanmasının sirri İranın hədsiz gərgin bir şəraitdə özünə mövqe yaratmağa ehtiyac duymasıdır.

Xameneyi etiraf edib ki, iqtisadi vəziyyət “fundamental zəif nöqtə”dir və ABŞ-ın Tehrana qarşı sanksiyaları ləğv edilmədən iqtisadi irəliləyiş əldə edilə bilməz. ABŞ-ın Donald Trampın prezidentliyi dövründə çıxdığı nüvə sazişinə qayıtmadan sanksiyaları ləğv etmək olmaz. Lakin noyabrın 5-də keçiriləcək seçkilərdə Tramp Ağ Evə qayıdarsa, razılaşma geri qaytarıla bilməz. Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin direktoru Rafael Qrossinin dediyi kimi, prezident Co Baydenin hakimiyyətdə olduğu müddətdə razılaşmanın bəzi bəndlərini “yeniləmədən” və sazişdən kənar yeni işlənmiş məqamlara toxunmadan razılaşmaya qayıtmaq mümkün deyil. Bəs nə olacaq?

Pezeşkianın təkcə müdafiə, xarici işlər, kəşfiyyat və ədliyyə nazirliklərinə namizədlərlə bağlı deyil, həm də hökumətinin bütün üzvləri ilə bağlı məsləhətləşdiyi Xameneyi hökuməti qəbul edərkən mənalı siqnallar verib. “Düşmənlə lazım olanda, faydalı olanda, ona arxalanmadan onunla görüşmək üçün heç bir məhdudiyyət və maneə yoxdur”. O bu sözlərlə nüvə faylının da danışıqlar masasında olduğunu nəzərdə tutub. Qəbulda iştirak edənlər arasında indiki prezidentin vitse-prezidenti və keçmiş prezident Həsən Ruhaninin hakimiyyəti dövründə xarici işlər naziri olmuş, illər əvvəl nüvə sazişi üzrə danışıqlara rəhbərlik etmiş Məhəmməd Cavad Zərif də olub. Zərif əvvəlcə Pezeşkiyanın seçicilərini təmsil etməyən hökumətin qurulmasına etiraz olaraq istefa verib, lakin sonra istefasını geri götürüb. Yenə bir müddət əvvəl verdiyi müsahibələrin birində diplomatiyanın sahə diplomatiyasına xidmət etməli olduğu halda, sahənin xidmətində olmasını istəyən İnqilab Keşikçiləri Korpusunun (SEPAH) təcrübələrinə də etiraz etmişdi.

Danışıqlar zamanı Zərifin müavini olmuş yeni xarici işlər naziri Abbas Araqçı hökumətin siyasətini ABŞ-la “hər iki tərəfin öz maraqları üzrə razılığa gəlməsi” çərçivəsində “münaqişənin idarə edilməsi” kimi təsvir etməyə tələsdi. Yəni İran danışıqlara hazırdır, amma sual budur; ABŞ hazırdırmı?

Prezident Co Baydenin dövründə Vaşinqton buna hazır idi, amma Tehran praktiki olaraq yox idi. Bu gün, ABŞ prezident seçkilərinə həftələr qalmış, vaxt dardır və Bayden səslərə təsirinin necə olacağını heç kimin bilmədiyi razılığa gələ bilmir. Tramp Ağ Evə qayıdarsa, onun geri çəkildiyi razılaşmaya qayıtması ehtimalı azdır. Baydenin müavini Kamala Harris də tələsmir, çünki seçkilərdə mümkün uğurundan sonrakı aylarda administrasiya qurmalı və siyasətini təşkil etməlidir. Bundan əlavə, Tehran əvvəllər danışıqların nüvə məsələsi ilə məhdudlaşmasında israr etsə də, indi Qəzza müharibəsindən sonrakı mərhələyə stavkaları sayəsində köhnə nüvə razılaşmasından daha geniş razılaşma əldə etməyi hədəfləyir.

Müqavimət oxuna rəhbərlik edən və Qəzza müharibəsində “HƏMAS” terror təşkilatına “dəstək” savaşını arenalar birliyi vasitəsilə idarə edən İran Qəzza müharibəsindən sonra və ona görə bölgədə baş verən geosiyasi və strateji dəyişikliklərdən danışır. O hesab edir ki, müharibədəki rolu, hətta etibarnamə ilə olsa belə, ona Qərbi Asiyanın gələcəyi, Tehranın regional rolu və beynəlxalq legitimliyinin tanınması ilə bağlı ABŞ-la “bərabər şərtlərdə” danışıqlar aparmaq imkanı verir.

Lakin bu, zəmanət deyil, çünki Yaxın Şərqin yenidən formalaşdırılması Qəzza müharibəsindən çox daha əhatəli müharibə tələb edir. Üstəlik, İranın son müharibədəki rolu, əhəmiyyətinə baxmayaraq, ABŞ-ın qəbulu ilə ona yeganə regional rola sahib olmaq imkanı vermir. Rusiyanın İran, Türkiyə və İsrailin rolunun artırılmasının əleyhinə olmadığını, ərəb rolunun olmadığını, Çinin rolunun “Bir Kəmər və Yol” layihəsi ilə məhdudlaşdığını düşünsək belə.

Doğrudur, Abbas Araqçının dediyi kimi, “müqavimət oxu İranın gücünün ən mühüm komponentidir”. Lakin bu gücün Yəmən, İraq, Suriya və Livanda öz ölkələrinin ərəb legitimliyi bahasına qurulan silahlı ideoloji təşkilatlara söykənməsi və İsraillə qarşılıqlı bombardmanlara əl atması da bir həqiqətdir. Bölgədəki terror təşkilatları (Hizbullah, HƏMAS, husilər və s.) kartı ancaq Tehranın əlindədir. Lakin bu, İran rejimini müdafiə etmək və İranın regional layihəsinə çalışmaq məqsədindən başqa bir şey deyil.

İranın Fələstinə azadlıq şüarını irəli sürməyin faydaları bir yana, Fələstini dənizdən çaya azad etmək ABŞ və Avropa ilə münaqişə, Rusiya və Çinlə fikir ayrılığı deməkdir. Lakin İsraillə münaqişədə İran faktorunun həm müsbət, həm də mənfi tərəfləri var. Yəni, bu faktor hökumət və Knessetdəkilər tərəfindən istənilən Fələstin dövləti İranın bazası olacağı faktoru ilə “iki dövlətli həlli” rədd etmək üçün əlavə “kozır” kimi istifadə olunur.

Burada ironiya ondan ibarətdir ki, İranın regionda əhəmiyyətli rola sahib olmaq ehtirası rejimi devirmək cəhdləri ilə bağlı narahatlıqlarla müşayiət olunur. Rejimin əleyhdarlarının axtardığı şey onun zəif nöqtəsidir. Bu nöqtə mərkəzdə, Tehranda, yoxsa “respublika hakimiyyətinin ən mühüm komponenti” terror təşkilatları qollarındadır? Bu uzun oyundur, həm də təhlükəlidir.