İş dünyası dəyişiklik prosesindədir. “JPMorgan” həftənin beş günü işçilərini ofisə çağırır və Londonun “Canary Wharf”dakı baş qərargahında lazım olan 14,000 masanı yerləşdirmək üçün əlavə yer axtarır. “Amazonda” da eyni vəziyyətdir. “Meta”, “Starbucks” və “Dell” də kənardan – evdən işləməyə qarşı addımlar atır.

Digər tərəfdən “Citigroup” işçilərinin əksəriyyətinin həftədə iki gün uzaqdan işləyə biləcəyini və “Canary Wharf”da 1 milyard funt sterlinq dəyərində olan binasını əsaslı təmir etdiyini açıqladı.

Leyboristlərin 12 deputatı (və Yaşıllardan biri) dörd günlük iş həftəsinin qanuna çevrilməsi üçün hazırda parlamentdə baxılan Məşğulluq Hüquqları Qanununa dəyişikliklər edilməsini tələb edir. Eyni zamanda, universal əsas gəlir üçün hərəkat da geniş vüsət alır. Bu, cəmiyyətdəki hər kəsə qeyd-şərtsiz və müntəzəm ödənişlər tələb edən bir fikirdir. Bütün dünyada, o cümlədən İrlandiya və Şotlandiyada sınaqlar keçirilir. Tezliklə “Jarrow” və “Finchley”də pilot sxem işə salınacaq, burada insanlar heç bir şey etmədiklərinə görə ayda 1600 funt sterlinq alacaqlar. Bunun onların sağlamlığına və rifahına göstərəcəyi təsir, eləcə də onların əlavə işlə məşğul olub-olmaması izləniləcək.

Universal əsas gəlir yeni anlayış deyil. Tomas Moo (Tomas More) 1516-cı ildə “Utopiya” əsərini yazandan bəri müzakirə olunur. Bu gün süni intellektin yüksəlişinin mümkün həlli kimi yenidən gündəmə gətirilir. Onun aparıcı müdafiəçiləri arasında Endi Bönham (Andy Burnham) da var. Böyük Mançester şəhərinin meri iddia edir ki, bu ideya insanların həyatını yaxşılaşdırmaq və sosial zərəri azaltmaqla dövlətin puluna qənaət edərək texnologiyanın hücumuna qarşı bir antidot kimi çıxış edə bilər. Əslində, bir eksperiment göstərdi ki, universal əsas gəlir əldə edən insanlar daha çox yeni biznesə başlayırlar və daha az boşanırlar.

Bugünlərdə Parisdə keçirilən süni intellekt sammitində iştirak edən nümayəndələr texnologiyanın iki-üç il ərzində “demək olar ki, hər sahədə” insan imkanlarını üstələyəcəyinə dair proqnozlar paylaşıldı. “ChatGPT”nin ilk ilində, amerikalıların 14 faizinin robotlara görə işini itirdiyi təxmin edilir. İlon Mask bildirir ki, süni intellektə qarşı ən böyük təhlükə bu texnologiyanın edə biləcəyindən deyil, kütləvi işsizliyin təsirindən sarsılan hökumətlərdən gələcək. Lakin bu, Maskın gələcəkdə yalnız “şəxsi məmnuniyyət” üçün çalışacağını söyləməsinə mane olmur.

“Goldman Sachs” 300 milyon iş yerinin ləğv ediləcəyini proqnozlaşdırır. Bu, həmin “Goldman Sachs”dır ki, pandemiya zamanı hibrid iş siyasətindən imtina edib və işçilərinə ofisə qayıtmağı əmr etmişdi. Üstəlik, şirkət süni intellektin hədəf aldığı bir sahədədir – bank sektoru. Əvvəllər fərz edilirdi ki, texnologiyadan ən çox təsirlənmə riski olan peşələr fiziki və ya çirkli işlərdir. İndi hüquq, tibb, bankçılıq və maliyyə kimi orta səviyyəli peşələrin hədəflər olduğu düşünülür.

Aydındır ki, yol ayrıcında ilişmişik və necə davam edəcəyimizi bilmirik. Burada nə qədər qalacağımızı da zaman göstərəcək.

Fərqli təkliflərin həm üstünlükləri, həm də mənfi cəhətləri var. Evdən işləməyin iş-həyat balansı baxımından daha yaxşı olduğu düşünülür. Bu, psixi sağlamlığı yaxşılaşdırır, işdənkənar stressi aradan qaldırır, nəqliyyata sərf olunan vaxta qənaət edir və işçilərin daha məhsuldar olduğu deyilir. İşəgötürənlər də xərcləri azalda bilər, çünki onların belə böyük iş sahələrinə ehtiyacı yoxdur. Bunlar şəxsi fikirlərə əsaslanır və elmi deyil, lakin buna baxmayaraq, bu fikirdir.

Digər tərəfdən, opponentlər iddia edirlər ki, evdən işləmək süründürməçiliyi təşviq edir, kortəbiiliyi və yaradıcılığı məhdudlaşdırır və kollegiallıq və mentorluq imkanlarını azaltmaqla təcrid hisslərini artırır. Eynilə, bunlar da fikirdir və dəqiq məlumatlara əsaslanmır.

Həftədə 4 gün işləməyin oxşar üstünlükləri və mənfi cəhətləri var. İşin mənfi tərəfi odur ki, o, bir çox iş yerlərində artıq mövcud olan daha yavaş beşinci günü rəsmiləşdirir və cümə axşamı günü cümə əvəzinə daha rahat bir günə çevrilir. Əmək tərəfdarları hələ qısa iş saatlarının iqtisadi artımı necə artıracağını izah edə bilməyiblər. Onlar süni intellektin necə lazım olduğunu vurğulamağa üstünlük verirlər, çünki bu, məşğulluğu azaldacaq.

Ancaq bu doğrudursa, 5 gün deyil, 4 gün işləməyin daha böyük təhlükəsizlik təmin edəcəyini görmək çətindir. Bu, universal əsas gəlirin işə girdiyi yerdir: “Heç vaxt itirmə, burada xərclərini ödəmək üçün bir az pul var, daha işləmək lazım deyil”. Amma nə qədər olmalıdır? İngiltərənin şimal-şərqində kifayət edən maaş Londonun şimalında kifayət olmaya bilər. Və kim fərqi ödəyəcək? Bəziləri universal əsas gəlirdən faydalana bilsələr belə, onu maliyyələşdirmək üçün vergi ödəyən kifayət qədər əmək haqqı alanlar olmalıdır.

Hökumətlərin və işəgötürənlərin nə edəcəyini bilmədiklərini söyləmək azlıq olardı. Onlar dəyişikliyin gəldiyini hiss edirlər, amma hələ gəlməyib. Amma bunun hansı formada və nə dərəcədə əhatəli olacağını təxmin edə bilmirlər. Bəzi insanlar iş tənzimləmələrindən hansının düzgün olduğunu düşünərək indiki vaxta diqqət yetirirlər.

Heç nə dəqiq deyil. Məşğulluğun gələcəyi iqlim dəyişikliyinə bənzər bir vəziyyətdədir: nəsə baş verir, lakin təsirlərin nə olacağı və ya onların yavaş və tədricən, yoxsa sürətli olacağı barədə çox az fikrimiz var.

Bu, məyusluq deməkdir. Emmanuel Makronun süni intellekt zirvəsi kimi tədbirlərdə bir araya gələn, ağıllı proqram təminatı və alqoritmləri ilə sabah nə olacağını proqnozlaşdıran insanların heç biri razılaşmır.

Nəticə parçalanmadır – bir yerdə qəbul edilmiş təcrübələr başqa yerdə qəbul edilmir. Bəzi siyasətlər həvəslə dəstəklənir, digərlərinə isə eyni dərəcədə xor baxılır.

Utopiya həmçinin şəxsi mülkiyyətin qadağan edilməsini, malların anbarlarda saxlanmasını, insanların ehtiyac duyduqlarını tələb etməsini, evlərə qıfıl vurulmamasını, vətəndaşların hər 10 ildən bir evlərini dəyişməsini irəli sürürdü. Moonun qondarma adasındakı hər kəs əsas ticarəti öyrənməli və oxşar, sadə paltar geyinməli idi. Onların hamısına eyni əməkhaqqı verilirdi, lakin işləmələri gözlənilirdi. Pulsuz xəstəxanalar var idi, yeməklər ictimai yeməkxanalarda yeyilirdi. Onun açıq şəkildə satirik etdiyi şey hamının xoşbəxt yaşadığı monastır həyatı idi.

Utopiya yoxsa distopiya? Kiminsə cavabı varsa, onu eşitməyə hazırıq.