Xarici siyasət quruculuğu prosesləri həm akademik, həm də siyasi baxımdan yüksək maraq doğuran mövzular sırasındadır. Əsas yanaşmalar parlamentin, hərbi və mülki bürokratiyanın və hökumətlərin xarici siyasətin formalaşmasında həlledici aktorlar olduğunu nəzərdə tutur. Bu yanaşmanın təbii nəticəsi ondan ibarətdir ki, daxili maraq qruplarının və ya ayrı-ayrı şəxslərin xarici siyasətin formalaşma proseslərinə təsiri son dərəcə məhduddur.

Lakin Trampın ikinci prezidentlik müddətinin başlaması ilə bu hakim anlayışla bağlı ciddi suallar ön plana çıxmağa başladı. Trampın andiçmə mərasimində qlobal şirkətlərin yüksək səviyyəli rəhbərlərinin iştirakı və onun kabinetinə iş dünyasından mühüm adların daxil edilməsi iri korporasiyaların maraqları ilə Trampın qeyri-adi xarici siyasət istiqamətləri arasında mənalı əlaqənin olub-olmaması sualını gündəmə gətirib.

Bu məqalənin məqsədi son dövrlərdə ABŞ-ın xarici siyasətində müşahidə olunan qeyri-adi tendensiyaları təhlil etməkdir. Məqalənin əsas iddiası ondan ibarətdir ki, Tramp administrasiyasının xarici siyasət qərarları onu dəstəkləyən şirkətlərin və maraq qruplarının mənfəətləri ilə güclü şəkildə üst-üstə düşür. Bu iddia Trampın Kanada, Qrenlandiya və Ukrayna ilə bağlı siyasətləri nəzərə alınmaqla dəstəklənəcək.

Milli maraq xarici siyasət əlaqəsi

Beynəlxalq münasibətlərdə əsas yanaşmalar dövlətin xarici siyasətinə milli maraqların formalaşdırdığı proses kimi yanaşır. Bu nöqteyi-nəzərdən xarici siyasət qərarları rasional əsaslara söykənir və onların əsas məqsədi milli maraqları maksimuma çatdırmaqdır. Bu kontekstdə demokratik ölkələrdə kritik xarici siyasət qərarlarının idarə, elita və xalq arasında müəyyən konsensus çərçivəsində formalaşması gözlənilir.

Razılaşdırılmış vahid tərif olmasa da, biz ümumən milli maraqları dövlətin maraqları və onu təşkil edən bütün elementlərin məcmusu kimi qəbul edə bilərik. Bu anlayış çərçivəsində demokratik ölkələrdə xarici siyasət quruculuğu prosesinin müəyyən qrup və ya dar qrupların maraqlarından kənarda dövlətin ümumi milli mənfəətinə uyğun formalaşması gözlənilir.

Xarici siyasət qərarları milli maraqları əks etdirmirsə, rasional əsaslara söykənmirsə və ya administrasiyanın, elitanın və sosial təbəqənin konsensusu olmadan qəbul edilirsə, bu siyasətlərin uğur şansı xeyli azalacaq. Belə bir vəziyyətdə güclü daxili müxalifətin yaranması qaçılmazdır. Cəmiyyət, bürokratiya və ya maraq qrupları milli maraqlara zidd olan irrasional siyasəti dəstəkləməyəcək. Ona görə də zaman keçdikcə qərar qəbul edənlərə təzyiq artacaq və irrasional siyasətləri davam etdirmək getdikcə çətinləşəcək. Nəticədə, qərar qəbul edənlər müəyyən bir nöqtədə bu yanlış siyasətlərdən geri çəkilməli ola bilər.

Trampın xarici siyasətində nadir torpaqların rolu

Xarici siyasətə bu əsas yanaşma Tramp administrasiyası tərəfindən ciddi şəkildə sorğulanmağa başladı. Trampın Qərb müttəfiqləri Qrenlandiya, Ukrayna və Kanada ilə bağlı planları bu siyasətlərin rasional əsaslı olub-olmaması və ABŞ-ın milli maraqlarını nə dərəcədə əks etdirməsi ilə bağlı əhəmiyyətli müzakirələrə səbəb olub. İş dünyasının qərar vermə proseslərində ənənəvi konsensus əvəzinə xarici siyasət qərarlarında həlledici aktora çevrilməsi bu şübhələri daha da gücləndirib. Bundan əlavə, İlon Maskın kabinetdə və Tramp üzərində artan nüfuzu Tramp administrasiyasının xarici siyasət hədəfləri ilə bağlı dərin qeyri-müəyyənlikləri və sual işarələrini gücləndirib.

Trampın xarici siyasət müzakirələrində önə çıxan Kanada, Qrenlandiya və Ukraynanın ortaq nöqtəsi nadir torpaq elementləri ilə zəngin olmasıdır. Nadir torpaq elementləri müdafiə sənayesindən tutmuş yüksək texnologiyaya, bərpa olunan enerji sistemlərindən elektron cihaz istehsalına qədər geniş sahədə kritik əhəmiyyətə malikdir və qlobal rəqabətdə strateji resurs kimi seçilir.

Bu kontekstdə Trampın bu üç ölkəyə xüsusi marağı təkcə klassik diplomatik və ya təhlükəsizlik narahatlıqları ilə deyil, həm də ABŞ-ın qlobal iqtisadi və strateji müstəqilliyini gücləndirmək səyindən qaynaqlanır. Xüsusən də iş dünyası və mədən sektorunun Tramp administrasiyasına təsirini nəzərə alsaq, nadir torpaqlar üçün rəqabət ABŞ-ın xarici siyasətində getdikcə daha həlledici rol oynayır.

Təkcə Çinin qlobal nadir torpaq elementləri ehtiyatlarının təxminən 40 faizinə sahib olması və bu elementlərin “Sənaye 4.0” adlı transformasiya prosesində kritik sənaye girişinə çevrilməsi ABŞ-ı bu sahədə strateji addımlar atmağa məcbur edir. Bu vəziyyət ABŞ-ın qlobal təchizat zəncirlərində rəqabət qabiliyyətini qorumaq səylərinin təbii uzantısı kimi qiymətləndirilə bilər, lakin nadir torpaq elementlərinin təkcə ümumi sənaye istehsalı üçün deyil, həm də kosmik sənaye və akkumulyator texnologiyaları kimi strateji sektorlar üçün əvəzedilməz ehtiyatlar olması məsələni daha da mürəkkəbləşdirir. Bu rəqabətdə ABŞ-ın üstünlüyünü artırmaq üçün Tramp administrasiyası beynəlxalq hüququ və ABŞ-ın özünün əsasını qoyduğu normalara əsaslanan qlobal nizama məhəl qoymamağa meyl edib. Yaxşı, Trampı və onun administrasiyasını bu nöqtəyə gətirən əsas amillər hansılardır?

Bu sualın cavabı ABŞ-ın kosmos və elektrik avtomobil bazarının ən böyük oyunçularından biri olan İlon Maskdadır. Nadir torpaqlar olmadan Maskın şirkətlərinin Çinli rəqiblərinə qarşı qlobal miqyasda mövqe qazanması demək olar ki, qeyri-mümkün olardı. Odur ki, Tramp administrasiyasını xarici siyasətdə bu qədər aqressiv edən və dövlətlərin müstəqilliyinə və ərazi bütövlüyünə etinasızlıq göstərmək bahasına onu revizionist xəttə yönəldən əsas amil hakimiyyətdə tərəfdaşı mövqeyində olan Maskın maraqlarını qorumaq cəhdi kimi şərh edilə bilər.

Trampın üçü də Qərb müttəfiqləri olan Kanada, Qrenlandiya və Ukrayna ilə bağlı revizionist siyasəti ilə onun hakim tərəfdaşı kimi təsvir oluna bilən Maskın batareya və kosmik texnologiyalarına böyük sərmayələri arasında mənalı paralellik var. Maskın maraqlarını ABŞ-ın milli maraqları kimi təqdim etməklə Tramp xarici siyasətdə Amerika ictimaiyyətinin gözündə müttəfiqlərini təhdid edən revizionist meyli qanuniləşdirir.

Sosial media platformalarından maraq qruplarının xarici siyasətə müdaxiləsinin qanuniləşdirilməsində manipulyasiya vasitəsi kimi səmərəli istifadə olunur. Bu vəziyyət həm də onu göstərir ki, sırf dar maraq qrupunun iqtisadi mənfəətləri əsasında formalaşan xarici siyasət yanaşması ənənəvi diplomatik və strateji normalardan kənara çıxıb və ABŞ-ın xarici siyasətində ənənəvi aktorların rolları bəzi maraq qruplarına görə zəifləyib.