Rusiya saxta xəbərlərlə mübarizə bəhanəsi ilə qlobal “fakt yoxlama şəbəkəsi” yaradıb. Lakin ekspertlərin fikrincə, bu şəbəkə faktcheckinq adı altında gizlənib və təbliğat aparır. Bəs şəbəkənin arxasında kim dayanır və o necə işləyir?

Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi aprelin əvvəlində Qlobal Faktların Yoxlanması Şəbəkəsi (GFCN) adlı dövlətin nəzarəti altında fakt-yoxlama mexanizmi qurduğunu açıqlayıb.

Təşəbbüs ilk dəfə 2024-cü ilin noyabrında Moskvada keçirilən “Yalanlarla Dialoq 2.0” forumunda qeyd edilib. Apreldə rəsmi açıqlamadan sonra verdiyi açıqlamada Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Mariya Zaxarova bildirib ki, GFCN Qərbin sonsuz saxta xəbərlər və dezinformasiya kampaniyasına cavabdır. Qərbin fakt yoxlama saytlarını qərəzli və saxta olmaqda ittiham edən Zaxarova, “Bu, qlobal sivil təşəbbüsdür. Bu, bizə Qərbin dağıdıcı hərəkətlərinə qarşı öz konstruktiv gündəmimizi irəli sürməyə imkan verəcək”, – deyib.

GFCN Rusiyanın TASS dövlət xəbər agentliyi və "Dialog Regions" adlı Kreml yönümlü təşkilat tərəfindən yaradılıb.

Bununla belə, TASS 2022-ci ildə Avropa Xəbər Agentlikləri Assosiasiyası (EANA) tərəfindən redaksiya müstəqilliyi ilə bağlı narahatlıqlara görə üzvlüyündən çıxarılıb. "Dialog Regions", həmçinin 2023-cü ildə Kreml yönümlü "War on Fakes" saytını idarə etməsi və dezinformasiya yaydığına görə Avropa Birliyi (AB) tərəfindən sanksiyalara məruz qalmışdı. ABŞ Maliyyə Nazirliyi də 2024-cü il Rusiya seçkiləri ərəfəsində təşkilatı sanksiya siyahısına əlavə edib.

Bununla belə, “Facta” və “Maldita” kimi nüfuzlu fakt yoxlayan saytlar məlum Kremlə dost tərəfdarları, qeyri-şəffaf strukturları və birtərəfli məzmunu səbəbindən GFCN haqqında ciddi xəbərdarlıqlar edib.

GFCN qlobal fakt yoxlama standartlarına cavab verirmi?

Müstəqil faktların yoxlanması şəffaflıq, yoxlanıla bilən mənbələr və açıq metodlar tələb edir. Poynter İnstitutunun bir hissəsi olan Beynəlxalq Faktların Yoxlanması Şəbəkəsi (IFCN) kimi aparıcı təşkilatlar da fakt-yoxlamaların açıq mənbələrə əsaslanmasını və hər kəs tərəfindən yoxlanıla bilən üsullardan istifadə etməklə hazırlanmasını tələb edir.

“Deutsche Welle” (DW) də GFCN-nin bəzi məzmununu nəzərdən keçirdi və mənbələrdən və metodlardan istifadə ilə bağlı ciddi problemlər aşkar etdi.

Məsələn, saytın “Rumıniya seçkiləri: Qərb yalnız ikinci cəhddə necə qalib gəldi” başlıqlı məqalədə 2024-cü il “Eurobarometer” sorğusuna istinad edərək, rumınların qaçqınlara yardımı 22 faiz, AB-nin Ukrayna siyasətini 14 faiz və Ukraynanın AB-yə namizədliyini 13 faiz dəstəklədiyini iddia edib.

Lakin bu rəqəmlər həqiqətə uyğun deyil. “DW”nin yoxlamaları göstərir ki, Rumıniya dəstəyi bu məsələlərdə daha yüksəkdir.

Başqa bir məqalədə GFCN iddia edir ki, “ƏLLƏRİNİ ÇƏK!”in arxasında Soros ailəsi dayanır. 5 aprel 2025-ci ildə ABŞ-da etirazlar keçirilib. Səbəb kimi bəzi təşkilatçıların keçmişdə Açıq Cəmiyyət Fondundan qrant alması göstərilir. Bununla belə, məqalədə aldadıcı üsuldan istifadə olunur. Məqalədə yalnız “MoveOn” və “Indivisible” qruplarına diqqət yetirilir, etirazların arxasında duran geniş koalisiyaya məhəl qoyulmur. Üstəlik, bu qrantlar 5 aprel etirazları üçün deyil, ümumi proqramlar üçündür. Üstəlik, Açıq Cəmiyyət bu qrupların yeganə dəstəkçisi deyil; onların onlarla müxtəlif maliyyəçiləri var.

Eynilə, “ChatGPT Rusiya təbliğatına meyllidirmi?” başlıqlı məqalə iddiasını dərindən araşdırmaq əvəzinə, daha çox TASS-ı müdafiə edir və bu agentliyi tənqid edən Norveç mediasına hücum edir. Bununla belə, daha əvvəl “DW” tərəfindən bildirilən “NewsGuard” hesabatı kimi ciddi araşdırmalar bu məsələ ilə bağlı ciddi tapıntılar ortaya qoydu. GFCN məqaləsində isə bu araşdırmalardan demək olar ki, bəhs edilmir.

Bəs bu məqalələri kim yazır?

GFCN üçün məzmun istehsal edənlər arasında hazırda Rusiyada yaşayan holland jurnalist Sonja van den Ende də var. Ukraynada rus əsgərləri ilə cəbhə xəttinə getdiyi bilinən van den Ende Hollandiya mediasında tez-tez sui-qəsd nəzəriyyəçisi kimi qələmə verilir. Hollandiyalı jurnalist bu yaxınlarda “X” platformasında bunları paylaşıb: “Almaniya artıq pivə və kolbasa ölkəsi deyil, bıçaqlı hücum edənlər ölkəsidir. Suriya və İraq radikalları ilə doludur”.

Digər töhfəçi Avstraliyada yerləşən Kritik Media Araşdırmaları Mərkəzinin direktoru Tim Andersondur. Anderson Ukraynanın Buça şəhərində mülki əhaliyə qarşı törədilən qətliamı “aldatmaca” kimi qiymətləndirib və Rusiyanın Ukraynadakı mülki infrastrukturu hədəf almadığını müdafiə edib. Lakin bu ifadələr konkret məlumatlarla ziddiyyət təşkil edir.

Təqlid yolu ilə inamı sarsıtmaq: Kremlin tanış üsulu

Mütəxəssislər hesab edirlər ki, GFCN adının IFCN-dən cəmi bir hərf fərqli olması təsadüfi deyil. 2015-ci ildə əsası qoyulan IFCN (Beynəlxalq Fakt Yoxlama Şəbəkəsi) dünyada 150-dən çox müstəqil fakt-yoxlama təşkilatını birləşdirən, jurnalistləri öyrədən, şəffaflıq və müstəqillik standartlarını təyin edən hörmətli şəbəkədir.

GFCN isə Rusiyanın çoxdankı taktikasını xatırladır: real institutları təqlid etməklə jurnalistika ilə təbliğat arasındakı sərhədi bulandırır.

“Biz bu təşəbbüsü peşəkar faktların yoxlanılması ekosisteminə daxil etmirik. Peşəkar fakt yoxlaması hökumətin mövqelərini tənqid etmək azadlığını ehtiva edir. Biz bu strukturun buna imkan verdiyinə ciddi şübhə edirik”, – IFCN direktoru Anji Drobnik Holan “DW”yə bildirib.

Avropa Rəqəmsal Media Rəsədxanasından Tommaso Canetta vəziyyəti “siyasi söz oğurluğu” kimi təsvir edir: “Biz bu taktikanı tez-tez görürük. Fakt yoxlaması kimi etibarlı anlayışlar məzmunu boşaldılmış şəkildə siyasi məqsədlər üçün istifadə olunur”.

Canettaya görə, IFCN və ya Avropa Fakt Yoxlama Standartları Şəbəkəsi (EFCSN) kimi qurumlarla əlaqələr real jurnalistika ilə məşğul olan təşkilatlarla manipulyasiya edən təşkilatlar arasında aydın fərq yaradır: “Belə standartların olmadığı təqdirdə, Rusiyanınkı kimi təşəbbüslər anlayışları çirkləndirir və ictimaiyyəti çaşdırır”.